شاید دوباره صدا به مفهومش باز گردد

سرکار خانم دکتر رز فضلی لطف فرمودند در باره گفتگوی من و دکتر کلاهی، پستی در فیس بوک خود گذاشته اند. فکر می کنم نقطه نظرات انتقادی ایشان، در پیشبرد بحث من و دکتر کلاهی مدد کار باشد.

شاید دوباره صدا به مفهومش باز گردد

 

 مدتی است این قطعه در بیم و امید روزهایی که قابل پیش بینی نیستند در سرم می چرخد که " شاید دوباره صدا به مفهومش باز گردد". آنقدر که به نظر کلمات چنان الکن شده اند که بار هیچ جمله ی تمامی را حتی گهگاه در روابط ساده ی انسانی به دوش نمی کشند. در چنین تنگنای زبانی ، حیات در عرصه ی عمومی، اندوهبار ادامه می یابد بی اینکه جریان داشته باشد. فهم سیاست بسان امری جدایی ناپذیر از عرصه ی حیات جمعی، در روزگاری چنین الکن، دشوارتر می نماید. در چنین شرایطی همیشه خواندن تحلیل های آقای دکتر غلامرضا کاشی برایم امید بخش و الهام بخش بوده است.

چند وقت پیش مطلب ایشان تحت عنوان "سیاست و هوس" را خواندم. زاویه ای که در دریافت فضای  دیر هضم موجودِ سیاست ورزیِ ایرانِ در آستانه ی انتخابات، به من یاری رساند. مطلب ایشان که مثل بسیاری اوقات به جنبه های اخلاقی حیات سیاسی متوجه بود، در درک فضای موجود، من را سخت به یاد تعبیر آرنت از وضعیت دروغگویی سیستماتیک انداخت. نقد آقای دکتر کلاهی بر مطلب دکتر کاشی و پاسخ ایشان به نقد دکتر کلاهی باز میدان بیشتری برای آموختن به من داد، چندان که در هیجان این میدان گردی به خودم جسارت نوشتن یادداشت زیر را می دهم :

اساسی ترین پرسشی که آقای دکتر کاشی در مقاله شان تحت عنوان "سیاست و هوس" ، مطرح می کنند این است که چگونه هنوز جریان وابسته به رئیس جمهور سابق و ادبیاتی از جنس ادبیات محمود احمدی نژاد می تواند در جامعه ایران جاذبه ایجاد کند؟

 دکترغلامرضا کاشی در تحلیل این مسئله به ارتباطی اشاره می کنند که محمود احمدی نژاد یا جریان هوادار او می توانند میان سیاست و هوس برقرار کنند. پرسشی که به دنبال طرح این ارتباط مطرح می شود این است که علی رغم نابسامانی های مشهود ایجاد شده به دنبال هشت سال دوران ریاست جمهوری محمود احمدی نژاد ، چگونه است که همچنان در جامعه ی ایران بازار این گونه هوس بازی داغ است؟ این کالا کدام کالاست که هنوز خریدار دارد و این خریداران کدامند که به قول دکتر کاشی تحقق "رویای ساده دلانه " شان را همچنان از این رهگذر می جویند؟

 به نکات متعددی می توان در پاسخی که ایشان به این پرسش ها می دهند، اشاره کرد اما آن چه با توجه به دغدغه های شخصی ام بیش از همه مرا با متن همدل می سازد ، اشاره درخشان دکتر کاشی به "انحلال حیات سیاسی " است. به باور ایشان در شرایطی که "نه معنویت و نه عقل ، دائر مدار حیات سیاسی است، هوس یکه تاز میدان خواهد بود" و " حیات سیاسی عاری از مفاهیم کلی، اسم مستعار انحلال حیات سیاسی است." از نظر دکتر کاشی در شرایطی که ارزش ها از عرصه ی حیات سیاسی رخت بر می بندند، مردمانِ دست به گریبان با چنین وضعیتی دست به دامان " خیال" می شوند. با استناد به ادبیات ژک لاکان در فهم سیاست، من میدانی را که دکتر کاشی توصیف می کنند، اینگونه می فهمم:

در مطلبی که دکتر کاشی در پاسخ به نقد دکتر کلاهی منتشر می کنند به  نکته ای مهم در مسیر حیات سیاسی ایران از پس از پیروزی انقلاب تا به امروز اشاره می کنند و آن تلاش برای "کلیت سازی" در همه ی دوران ها از جانب دستگاه حاکم است. کلیت سازی به نوعی بستن عرصه ی عمومی و سد کردن مسیر جاری زبان در برقراری ارتباط انسانی در هر سطح و مصادره کردن اشکال و به تبع آن متصلب کردن مصادیق و مفاهیم است. در این فضا در واقع ساحت نمادینِ عرصه ی سیاست فاقد پویایی است و سیاست حتی در سطح آرمانی آن که به تعبیر دکتر کاشی عبارت از "الگوی ذهنی حیات جمعی است" ، نیز حاکم نیست، بلکه با بستن و یا مصادره ی عرصه ی عمومی، به نفع عده ای، تنها تصویری دلخواه از این الگوی ذهنی ارائه شده که در چهارچوب آن نمی توان جریانی را بازشناخت بلکه نهایتا تنها می توان با آن (تصویر) همذات پنداری و در محدوده ی امکاناتش خیال پردازی کرد. این وضعیت نزدیک است به آنچه در شرح ساختار روانی آدمی، لکان از آن تحت عنوان ساحت خیالی یا imaginaire یاد می کند. امر واقعی réelکه اتفاقا با امر واقع شده متفاوت است، به شدت با گذر از پیروزی انقلاب از عرصه ی عملی سیاست رخت بر بسته یا بهتر است بگوییم گم شده است، و حیات سیاسی از آنچه رنگ حقیقت truthداشته ، در گذار به وضعیت های واقعی دور شده است. در شرایطی که تلاش بر غلبه ی باور خاصی، تحت عنوان آرمان بوده است، با تلاش برای کلیت سازی و عمومیت بخشیدن به آن باور ، آرمان، شکل تصویر به خود گرفته و شرح آن رفت که چگونه راه را برای نوعی همذات پنداری تخیلی گشوده است. در عرصه ی خیال پردازی به درستی چنانچه دکتر کاشی اشاره می کنند ما به " مرگ درک جمعی" ، می رسیم. مرگ روح جمعی، زمانی که صدایی به مفهومش باز نمی گردد و امکان مفاهمه سلب می شود. بسیج طبقاتی بر اساس امکان ایجاد مفاهمه دشوار، و بسیج عمومی بر اساس پر و بال دادن به خیال ، آسان می شود. هر چقدر که خروجی یک تفاهم بر اساس درک و یا حتی منفعت مشترک می تواند خلاقانه و مولد باشد و فضای تولید و بازتعریف گفتمان ایجاد کند، تولید یک بسیج عمومی از نوع خیالی آن، آن می شود که دقیق ترین واژه برای تعریفش کیچ kitschاست. ساده سازی ای انبوه، دم دستی و فاقد خلاقیت.

 در چنین شرایطی در عرصه ی حیات سیاسی ، رقابت برای رقابت و تلاش برای تنها خاطر خود خوش داشتن و رواج بی اخلاقی به دو دلیل بدیهی است. از سه ساحت ذکر شده ی حیات انسانی از منظر لکان دوری از دو اصل واقع و نمادین و غلبه ی ساحت خیالی نتایجی اینچنین را به دنبال می آورند: 1.دوری از امر واقعréel و گم کردن هر گونه معیار اولیه ، گم کردن اصول میدان عمل در هر دو سطح فردی و جمعی، عرصه ی سیاست ورزی را به وضعیتی می رساند که دکتر کاشی به درستی از آن تحت عنوان "حیات سیاسی جنگل وار" یاد می کنند. از سویی دیگر بسته شدن هر چه بیشتر امکان سیاست ورزی توسط گروه های متکثر در عرصه ی حیات جمعی، راه را بر بازپویش ساحت نمادین گفتمان سیاسی می بندد به گونه ای که تنها امکان باز مانده، تظاهری همیشگی به همذات پنداری با تصویر ِمتصلبِ ارائه شده، باقی می ماند . در این شرایط کلمات سابق از معنایشان تهی شده و ادبیاتی جدید یا تولید نمی شود و یا اگر تولید شود، طرف تفاهم اندکی برای آن وجود دارد. چرا که عرصه در حیاتِ گروهی چنان تنگ بوده که امکان اجماع اولیه بر سر مفاهیم، سلب شده است. این وضعیتِ وجود نداشتن ِتفاهم، بدیهی ترین نتیجه اش، تمایل به حذف دیگری می شود. جمع بین این دو موقعیت غیر اخلاقی ما را به وضعیتی می رساند که در آن با کسانی مواجهیم که بدون داشتن اصول و ارزش هایی خاص و قابل پیش بینی ، اقدام به حذف یکدیگر می کنند. 

بنابراین به درستی آقای دکتر کاشی در پاسخ به  نقد آقای دکتر کلاهی که می پندارند مواجهه ای که دکتر کاشی در مقاله ی اولشان مطرح کردند، مواجهه ی میان آرمان گرایی و واقع گرایی است، چنین تصوری را رد می کنند و بیان می کنند که سیاست های احمدی نژاد در واقع از منظر ایشان مصداق سیاست هایی واقع گرایانه نیستند.

 در واقع احمدی نژاد و جریان او تصاویری هستند که غلبه ی ساحت تخیلی را بر هویت انسان و جامعه ی ایرانی به طور ویژه در عرصه ی سیاست ورزی ، سمبلیزه می کنند. بنابراین توجه به هوس از جانب محمود احمدی نژاد ، توجه به واقعیت جامعه ی ایران و یا نیازهای واقعی جامعه ی ایران نیست بلکه ارجاعی است به تصویری که می توان در آن خیره شد و خیال بافت و در این خیالپردازی، کشتن و کشته شدن، موجه است و در این خیالپردازی امساک و بخشش موجه است و در این خیالپردازی تقیه و طغیان مجاز است. چنین وضعیتی ما را به آنجایی می رساند که دکتر کاشی از آن تحت عنوان "مرگ سیاست" و "مرگ حیات مدنی" یاد می کنند. سیاست مدنی ای که ایشان آن را در مقابل سیاست جنگلی تعریف می کنند. راه حلی که دکتر کاشی در وضعیت موجود، مطرح می کنند تلاش برای رسیدن به سیاست مدنی است، رسیدن به نوعی مشروعیت اخلاقی بر اساس توازن کوتاه مدتی که میان منافعِ گرایش های مختلفِ موجود در جامعه شکل می گیرد. چنین توازن و تفاهمی می تواند در مقابل رقابت هایی که تنها به قصد پیروزی به هر بها و تامین منافع کوتاه مدت ، صورت می گیرند، تعریف شود. درست بر خلاف حیات جنگل وار که همه در آن خواهان حذف یکدیگرند، چرا که در عرصه ی عمومی امکان تولید هیچ نشانه ی مشترک مورد تفاهمی ، پدید نیامده است. دکتر کاشی در جستجوی راه حل برای گریز از این وضعیت بی اخلاقی به دنبال رسیدن به توازنی عینی هستند. توازنی عینی در جامعه که در مقابل کلیت سازی ای قرار می گیرد که عرصه ی عمومی را می بندد، امکانات عرصه ی نمادین سیاست ورزی را می بندد و میدان تخیل را می گشاید. در اینجا مسئله، پیدا کردن حقیقت نیست ، گویی که بیم آن می رود که باز این جستجو به تصلبی دیگر انجامد، مسئله یافتن الگویی عینی است. یافتن مدلی عینی ما را از دو شکل حیات سیاسی متصلب و خیال پردازانه ، می رهاند. به تعبیر اشمیت مسئله ی حاکمیت همواره معطوف به سوژه ی حاکمیت و کاربرد این مفهوم در موقعیتی انضمامی است. هر چند که اشمیت این استدلال را در پشتیبانی از حق انحصاری حاکم مطلقه و دکتر کاشی آن را در تلاش برای رسیدن به توافقی حداکثری در جهت رسیدن به توازنی عینی به کار می برند. 

اما پرسش من  این است که تا چه میزان امکان رسیدن به الگوی عینی ِ توازنِ مورد نظر، در جهت رسیدن به یک مشروعیت اخلاقی میسر است؟ تا چه میزان می توان به این امیدوار بود که از پایین، امکان رسیدن به چنین توازنی ممکن است؟ در جامعه ای که در عرصه ی سیاست ، سطح ساحت نمادین به گفتمانی رسمی و کلیت ساز، فرو کاسته شده است، در شرایطی که به تعبیر دکتر کاشی نمی گذارد که افراد احساس خویشی کنند و تصاویر از افراد مهم تر هستند، تعیین کننده ی حریم یک فرد، نه فرد دیگر که سامان کلیت ساز است. تفاهم در چنین شرایطی که طرفِ بازی فرد دیگر نیست، چگونه می تواند شکل بگیرد؟ در چنین شرایطی اعتدالیون در مقابل جریانی چون جریان احمدی نژاد و به طور کلی عرصه ی سیاست ورزی فعلی می توانند نه به طور مطلق نشان عقل گرایی که تنها نماینده ی مدارایی مبتنی بر عقلانیتی ممکن باشند، که تفاهم هایی موقتی ایجاد می کنند. این مدارا حاصل رسیدن جامعه به آن سطح از سیاست مدنی نیست که افراد در آن دیگر خواهان حذف یکدیگر نیستند و آگاهانه مفاهمه را جایگزین می کنند، به تصور من این تفاهم از جنس آتش بسی موقتی است. در این معنا اعتدال همواره رویکرد است و نه گفتمان. اما این رویکرد باز هم راه حلی دایمی برای گذر از این "جنگل آسفالت"، نیست. به تصورم اگر از ترس تصلب به باز تعریف و یا امکان رو آمدن سطح "واقع" نپردازیم، هر تفاهمی پیش از رسیدن به تحولی واقعی منحل می شود. البته که وضعیت زمانی و مناسبات پیش از انتخاباتی که در مورد آن صحبت می کنیم نمی تواند در چهارچوب تحول خواهی همواره و دائمی تعریف شود اما نهایتا در روزگاری که "حنجره به صفت هایش، بدگمان شده است"، عمیقا نیازمندیم که برای هر تغییر وضعیت واقعی "صدا به مفهومش بازگردد" و صدا از تصویر و خیالِ ساده دلانه از تصویر و تصویر از تصویر بازگردد.

رزفضلی 

سیاست مدنی و حیات جنگلی

نقد دکتر محمد رضاکلاهی بر یادداشتی که من با عنوان سیاست و هوس نوشتم، مقدمه خوبی برای بحث و گفتگو پیرامون چند و چون اوضاع ماست. فکر می‌کنم این سنخ گفتگوها، می‌تواند فضای مجازی را به جد، به یک عرصه عمومی تبدیل کند. جایی که بتوانیم در پرتو آن، وضعیت جمعی خود را به موضوع ادراک و بازاندیشی تبدیل  کنیم. 

دکتر کلاهی بر این باور است که آنچه من سیاست هوس خواندم، نام دیگری دارد: سیاست واقعی. سیاست واقعی یا به قول ایشان سیاست زندگی رویاروی سیاست آرمان گرایانه قرار می‌گیرد. آنچه من سیاست از سنخ معنوی یا اعتدالی یا اصلاح طلبانه خواندم از نظر ایشان مصادیقی از سیاست آرمانخواهانه هستند.  دکتر می‌خواهند دست از آرمان در عرصه سیاست برداریم و به سیاست واقعی تن در دهیم. سیاست واقعی یعنی پذیرش این نکته که دولت دست از همه مدعاهای خود بکشد، و معاش مردم را سامان دهد. سیاست وقتی از سنخ آرمانی است از اساس، یک دروغ بزرگ است. ظهور احمدی نژاد با همه مشکلاتی که داشت، از این حیث قابل تقدیر بود که سیاست واقعی را در ایران تثبیت کرد و بساط سیاست‌های آرمانی را برچید. از نظر ایشان سیاست آرمانی از همان روز نخست نیز یک تحمیل بر مردم بود و مردم همیشه خواهان سیاست واقعی بودند و امروز به مبارکی آن را به دست آورده‌اند.

من اما بر این باورم که بحث من، اساساً با دو گانه سیاست آرمانی و سیاست واقعی توضیح دادنی نیست. شاید دوگانه حیات مدنی و حیات جنگلی بیشتر مقصود مرا بیان کند. اجازه بدهید مقصود خود را از هر یک از این دوگانه سازی‌ها بیشتر توضیح دهم:

سیاست واقعی و سیاست آرمانی

سیاست آرمانی یک الگوی ذهنی از حیات جمعی است که از هر رنج و کاستی و نقصان تهی است. نحوی از زندگی جمعی که فقر، شکاف طبقاتی، استبداد، ستیزه‌های سیاسی، بی ثباتی و فساد از آن رخت بربسته باشد. سیاست آرمانی در صدد تولید یک بهشت زمینی است. 

من با دکتر کلاهی موافقم. آنها که با مدعای ساختن این سنخ از بهشت‌های زمینی به صحنه می‌آیند بیشتر شیادند تا سیاستمدار. آنها وقتی با واقعیتی مواجه شدند که در برابر انگاره‌های ذهنی‌شان سازگار نیافتاد، دست از انگاره‌های خود نکشیدند به جنگ واقعیت رفتند و برپا کنندگان جهنم‌های انسانی از آب درآمدند. 

سیاست واقعی اما در مقابل، الگویی از سیاست ورزی است که به امکان‌ها و افق‌های ممکن در عرصه سیاست می‌اندیشد. به قول برلین می‌داند که این امکان وجود ندارد که عدالت را در عالی ترین صورت خود با آزادی در عالی‌ترین صورتش جمع کنیم. بنابراین اگر شعار عدالت می‌دهد پیشاپیش می‌گوید که از آزادی کم خواهد گذاشت یا به عکس. سیاست واقعی به واقعیت‌های جهان سیاست نظر دارد درست مثل مهندسی که در ساختن یک بنا، باید به هزینه‌های کار، مقتضیات محل احداث، و پیامدهای پس از احداث بنا توجه کند. 

بدون شک من از مخالفین سیاست آرمانی و از مدافعان سیاست واقعی هستم. با دکتر کلاهی هم همراهم که «اگر بخواهیم بین این دو نوع دروغ داوری کنیم باید گفت توسل به آرمان‌ها برای دادن وعده‌های دروغ، غیراخلاقی‌تر است تا توسل به نیازهای عینی و مادی برای دادن وعده‌های دروغ». اما آنچه من گفتم، با این سنخ از دوگانه سازی سازگار نبود. من از سیاست مدنی در مقابل الگویی از حیات سیاسی دفاع کردم که بیشتر عنوان حیات جنگلی شایسته آن است. 

سیاست مدنی و حیات جنگلی

سیاست مدنی از نظر من، الگویی از حیات سیاسی است که میان ابعاد گوناگون جامعه و مطلوب‌ها و مطالبات ناسازگار آن، حد ممکن توازن برقرار شده باشد. نمی‌توان یک جامعه کاملاً عادلانه را با یک جامعه تماماً آزاد جمع کرد، اما می‌توان به حد ممکن توازن میان این دو مطلوب سیاسی اندیشید. نمی‌توان میان  هویت‌خواهی‌های رادیکال قومی و بهره‌مندی از یک هویت نیرومند ملی جمع کرد، اما می‌توان به توازنی میان آنها فکر کرد. نمی‌توان صورتی از حیات جمعی را سامان داد که همانقدر برای اکثریت شیعیان آشنا و سازگار است که برای اهل تسنن، یا برای مسیحیان و یهودیان. اما می‌توان به نحوی از سازگاری میان این جماعت‌های کثیر اندیشید که هیچ کدام به کلی احساس بیگانگی با فضای عمومی جامعه نکنند. نمی‌توان  ملاحظات مربوط به منافع کوتاه مدت فردی را تماماً با منافع دراز مدت جمعی جمع کرد. اما می‌توان به توازنی اندیشید که هر یک سهمی از مناسبات و تصمیمات داشته باشند. نمی‌توان منافع کلی را با منافع فردی جمع کرد، اما می‌توان به الگویی از توازن میان فرد و کل اندیشید. 

موارد فوق را می‌توان ادامه داد و به فهرستی بلند بالا رسید. 

مساله این است که گردهم آیی انسانی ما، هنگامی وجهی مدنی پیدا می‌کند که بخواهیم میان موارد کثیر و متنوع و ناسازگار، توازنی هر چند کوتاه مدت و لرزان برقرار کنیم. در غیر این صورت به سمت یک الگوی جنگل وار زندگی جمعی حرکت خواهیم کرد. 

نام سیاست مدنی نام آشنایی در ادبیات سیاسی پس از انقلاب است. این نام، در زمره مفاهیمی است که اصلاح طلبان از اوایل دهه هفتاد از آن دفاع می‌کردند. اما متاسفانه تعریف آنها از سیاست مدنی، بر درکی اتم‌وار از حیات جمعی استوار بود. فهم آنها از سیاست مدنی الگویی از زندگی جمعی است که هر کس تا جایی که به دیگری آسیبی نمی‌زند آزاد است. هر کس هر طور که می‌خواهد زندگی می‌کند و طور زندگی او به هیچ کس مربوط نیست. مگر آنکه آسیبی از این ناحیه به دیگری وارد شود. 

اما تعریفی که در این یادداشت از سیاست مدنی عرضه کرده‌ام، مبتنی بر انگاره‌ای کلیت باورانه است: مساله توازن کلی میان ابعاد و خواست‌ها و مطالبات ناسازگار مد نظر است. همه می‌توانند آزاد زندگی کنند، اما به لحاظ اخلاقی موظفند که در نحوی که اختیار کرده‌اند، همیشه به الگویی از توازن کلی جامعه پای بند باشند. 

هنگامی که از توازن کلی سخن می‌گوییم، مقصود این نیست که قاعده‌ عینی به دست آورده‌ایم که همگان باید از آن تبعیت کنند. اینکه اصولاً توازن جامعه چگونه ممکن است و کجا نقطه توازن بخش جامعه است، خود موضوع رقابت و ستیز اجتماعی و سیاسی است. بنابراین نخواستم با طرح مساله‌ای با عنوان توازن عمومی جامعه، منازعات را ختم کنم. اتفاقاً نقطه توازن بخش، خود موضوع جدال و مناقشه است. اما مساله این است که اصولاً هر سیاستی و هر تصمیم فردی و جمعی، باید در دفاع از مشروعیت اخلاقی خود، به الگویی از توازن نظر داشته باشد. اثبات کند که دیگران را هم دیده است. آنگاه میدان ستیزهای سیاسی، میدان ستیز میان تلقی‌های مختلف از خیر عمومی خواهد بود. 

سیاست هنگامی صورت فضیلت مندانه پیدا می‌کند که هر یک از مدعیان و طرفین منازعه، الگویی از حیات متوازن اجتماعی را پشتوانه دفاع از موضع خود کند. جانبداری از یک الگوی متوازن اجتماعی، مدعی را به یک مدعی فضیلت مند تبدیل می‌کند و منازعه میان مدعیان فضیلت مند، حیات سیاسی را از فضائل سیاسی انباشته می‌کند. 

حیات جنگل وار هنگامی آغاز می‌شود که فرد، گروه یا طبقه اجتماعی خاص، قطع نظر از آنکه تامین مقاصدش چه پیامد کلی در پی خواهد داشت، مساله خود را تعقیب کند. حیات جنگل وار، از عدم توجه به ضرورت توازن کلی که تضمین کننده بقاء کلی است نشات می‌گیرد. وقتی هر فرد، گروه و طبقه اجتماعی، تنها به خود می‌اندیشد فی الواقع خواهان تبدیل کردن خود به کلیت جامعه است. در چنین شرایطی، هر فرد و گروه و طبقه دیگر، در مقابل میل یک فرد یا گروه برای بسط قلمرو خود احساس خطر موجودیت می‌کند و راهی جز مقابله به مثل ندارد. اینجاست که جامعه به یک جنگل تبدیل می‌شود که همه خواهان حذف یکدیگرند. 

مساله یک وجه دیگر هم دارد. هنگامی که به حیات جنگل وار سقوط می‌کنیم، فرد و گروه و طبقه‌ای هم که دنبال مساله خود قطع نظر از پیامدهای آن است، اولین قربانی این الگوی سیاست ورزی است. چرا که اغلب این طبقات و گروه‌های دارای منافع نیستند که در ستیزش اجتماعی می‌برند یا می‌بازند، سیاست مداران فریب‌کاراند که به نام منافع یک طبقه و گروه، بازی خود را سامان می‌دهند و برنده می‌شوند. جناب کلاهی گویا متوجه نیستند مصداق عینی و تردید ناپذیر آنچه سیاست واقعی خوانده‌اند همانست که در باره احمدی نژاد نوشته‌اند:

« احمدی‌نژاد بدیهی‌ترین حق مردم را که تأمین نیازهای مادی اولیه‌ی آن‌هاست به ابزار جلب توجه به خود تبدیل کرد. احمدی‌نژاد ضعف و فقر ضعیف‌ترین مردم را دست‌مایه‌ی بازی‌های سیاسی خود کرد.»

احمدی نژاد یک نمونه منحرف شده از الگوی سیاست واقعی جناب کلاهی نیست، اتفاقاً مصداق عینی و تام و تمام آن است. البته چنانکه خواهم گفت مساله فقط به ایشان ختم نمی‌شود، فضای سیاسی ما دقیقا به همین معنا به سمت سیاست واقعی مورد نظر جناب دکتر کلاهی نزدیک شده است. ما در نقطه‌ای قرار داریم که جامعه جامعه فروریخته است و حیات سیاسی به کلی از هم گسیخته شده است. 

 

آنچه بر ما رفته است

دکتر کلاهی، بر اساس دوگانه سازی سیاست واقعی و سیاست آرمانی، روایتی از تحولات جامعه ایرانی طی چند دهه اخیر عرضه کرده‌اند. حال اجازه دهید من هم بر اساس دوگانه سیاست مدنی و حیات جنگلی، روایت خود را عرضه کنم. 

جامعه ایرانی مثل هر جامعه دیگر، از دو قشر فرادست و فرودست تشکیل شده است. دوگانه‌های جامعه ایرانی به همین خلاصه نمی‌شود، دوگانه گروه‌های سنتی و دین دار و گروه‌هایی که زیست مدرن دارند و بعضا دین دار نیستند یکی دیگر از مشخصات جامعه ایرانی است. در میان نیروهای فعال سیاسی، عدالت خواهان و آزادی خواهان، ملیت خواهان و قومیت گرایان، اسلام گرایان و سکولارها، همه صور گوناگون از دوگانه‌های برسازنده اجتماعی است. 

متاسفانه جمهوری اسلامی، از همان نقطه آغاز خود به این واقعیت تن در نداد که در جامعه‌ای استقرار پیدا کرده که تماماً یک دست نیست. کثرتی از نیروها و اقشار مختلف در آن زندگی می‌کنند. ضرورت دارد در نقطه تعادل پویا و جا به جا شونده این نیروهای کثیر و متنوع خیمه موجودیت خود را استوار کند. 

در بنای نخستین خود، آرمانخواهی انقلابی را بر صدر نشانید. انگار نه انگار که بخش‌های مهمی از جامعه در جستجوی یک زندگی متعارف هستند. چنانکه همه با انقلابیون همراهی نکردند. بنابراین پس از استقرار نظام سیاسی باید به الگویی از تعادل میان زندگی از سنخ آرمانخواهانه انقلابیون و زندگی متعارف توده مردم اندیشید. معلوم نبود آنها که فقط می‌خواهند زندگی کنند، چگونه باید در این جامعه پر شده از انگاره‌های انقلابی، احساس خویشی کنند و حس کنند که یک زندگی معنادار و به رسمیت شناخته شده دارند. آنها در عمل راهی نداشتند جز آنکه زندگی به شیوه انقلابیون را اختیار کنند چون گذران زندگی معمولی جز با پوشیدن ریاکارانه زندگی انقلابی ممکن نبود. 

در بنای نخستین خود، به عنوان یک حکومت دینی، تنها الگوی زیست دینی را به رسمیت شناخت آنهم الگویی که بیشتر شیعی آنهم سنخ خاصی از زندگی شیعی است. از همان روز نخست، هیچ کس نگفت آنها که به نحوی دیگر شیعه هستند، آنها که شیعه نیستند، آنها که اساساً مسلمان نیستند، آنها که اساساً دین ندارند، آنها باید چه کنند؟ آیا باید با احساس بیگانگی در یک جامعه مبتنی بر قواعد شیعی زندگی کنند؟ آیا راهی جز این پیش پای آنها ماند که یا از کشور بروند یا با ریای عمیق و در لباسی که دوست ندارند زندگی کنند. 

در بنای نخستین خود، تحت تاثیر فهمی پوپولیستی از اندیشه چپ، فرودستان را محق شمرد و هر فرد و طبقه صاحب ثروت و مال را تحقیر کرد. انگار نه انگار چرخه کار و تولید و اقتصاد و معاش، بر نسبتی عادلانه و متوازن میان این دو قشر اجتماعی استوار است. حاصل جامعه عجیبی شد. کسانی که صاحبان سرمایه و ثروت عظیم بودند، دوگانه زیست شدند. در محافل عمومی با لباس و ماشین و سر و وضع طبقات فرودست ظاهر می‌شدند. فرادستان فرودست نما شدند. در میان فرودستان زندگی می‌کردند اما فرادست بودند. کمی که گذشت وضع عجیب‌تر شد، کسانی که واقعا در زمره طبقات فرودست بودند، فرودستی شان مستمسک بهره‌مندی از رانت‌های عظیم اقتصادی شد. آنها در میان فرادستان زندگی کردند با این همه همیشه در آداب و رفتار و سلوک فرهنگی خود فرودست ماندند. 

چنین بود که دروغ، ریا و تلبیس بر همه چیز و همه جا مستولی شد. 

جمهوری اسلامی با یک دستگاه کلیت ساز و همگن ساز در دهه نخست استوار شد. در دهه دوم، یک دستگاه کلیت ساز دیگر ظاهر شد که مبتنی بود بر حاشیه‌های دستگاه اول. فرادستی، زندگی روزمره، بی دینی، دگراندیشی، زندگی متجددانه محورهای اصلی آن بود. آنها این بار بی اعتنا ماندند به این واقعیت که جامعه ایرانی یک جامعه پسا انقلابی است. بنابراین هنوز پتانسیل‌های فراوانی از دوران انقلاب در آن جاری است، اکثریت نیرومندی از جامعه دین دارند، اقشار گسترده‌ای از فرودستان در آن زندگی می‌کنند. معلوم نبود در الگویی از زندگی جمعی که آنها تبلیغ می‌کردند، جایگاه این اقشار کجاست؟ آیا باید در بیگانگی بمانند؟ زندگی در حاشیه کنند و محذوف و محروم باقی بمانند؟

این دو دستگاه کلیت ساز یک دهه با هم جدال کردند و یکدیگر را فرسودند. یکی با نام جامعه معنوی و انقلابی و دیگری با نام جامعه مدرن و دمکراتیک. بحث‌های فکری و فلسفی جریان پیدا کرد بحث‌هایی که البته سرانجامی نداشت. فقط زور و قدرت بود که به یکی فهماند که حرف زیادی نزند و از میدان به در رود. کاش می‌دانستند که مساله جستجوی حقیقت نیست، مساله پیدا کردن توازنی عینی اگرچه ناپایدار میان مطلوب‌های ناسازگاری است که هر کدام نماینده یکی از آنها هستند. باید بنشینند میان آنچه دین داران می‌گویند و آنچه بی دینان، آنچه فرودستان می‌خواهند و آنچه فرادستان، آنچه سنت گرایان می‌خواهند و آنچه طرفداران زندگی به روالی متجددانه، توازنی موقت ساخت. 

در این میان، احمدی نژاد، مصداق یورش سیاست واقع بینانه به سیاست آرمانی نبود، مصداق ترویج الگویی از حیات جنگل‌وار در مقابل سیاست مدنی بود. او دیگر از هیچ الگوی کلیت‌ سازی دفاع نکرد. مرگ گفتارهایی بود که اساساً به کلیت نظری داشتند. در جانب طبقات فرودست ایستاد و فریاد زد، به عنوان کسی که در حال حاضر منابع عظیم مالی دولت را در دست دارد، کیسه کیسه آن را میان آنها توزیع می‌کند. قطع نظر از اینکه این کار چه اندازه حتی به خود فرودستان کمک می‌کند. قطع نظر از این که این اقدام، چه بلایی بر سر آینده کشور خواهد آورد. البته همه چیز را به احمدی نژاد نباید اختصاص داد. واقع این است که پیش از او کسانی بودند که با زبانی دیگر از الگوی جنگل وار دفاع می‌کردند. احمدی نژاد واکنشی در مقابل آنها بود که بر وی فضل تقدم داشتند. کسان دیگر هم بودند و آمدند که با زبانی دیگر از الگوی حیات جنگل وار دفاع کردند. آنها به عنوان تئوریسین‌های اقتصاد بازار، از سیاست‌های مدافع طبقات فرادست دفاع کردند. در مقابل آمار و ارقامی که از فقر و تهی دستی بخش مهمی از جامعه خبر می‌داد بی اعتنا ماندند. فقر و گرسنگی اقشار وسیعی را طبیعی ‌خواندند و گفتند که اینها واقعیت‌های گریز ناپذیر یک جامعه رو به رشد است. 

هر دو طبقه فرادست و فرودست به هجوم برندگان به منافع دراز مدت عمومی تبدیل شده‌اند. ماجرا شبیه حوزه گازی مشترک میان ایران و قطر شد. این میدان مثل یک کاسه پر از یک نوشیدنی گواراست. یک طرف قطر و طرف دیگر ایران، یک نی در آن فرو کرده و می‌مکند. اینجا ما، و آنجا قطری‌ها قرار است تا می‌توانیم با زور و قدرت تمام محتویات کاسه را ببلعیم. هر جرعه‌ای که طرف مقابل فرومی‌دهد زیانی برای دیگری است. هر دو می‌دانیم که به زودی محتویات کاسه تمام می‌شود و حریصانه تلاش می‌کنیم سهمی که ما برده‌ایم بیشتر از طرف مقابل باشد. 

اگر این کار در عرصه روابط بین دولت‌ها رواست، در عرصه داخلی یک فاجعه است. مرگ سیاست است. مرگ حیات مدنی است. 

یک توضیح ضروری

باید دو سنخ از توازن را از هم متمایز کرد: توازن سرد و توازن گرم. اگر تصورمان از توازن این باشد که به الگویی واصل شویم که مثلا دین داران و بی دینان، یکدیگر را تحمل کنند یا فرودستان و فرادستان اقل منافع یکدیگر را در نظر بگیرند، ما با یک توازن سرد سروکار داریم. سرانجام این فهم، رابطه توام با صلح میان کسانی است که چشم ندارند یکدیگر را ببینند. سکوت برای حفظ صلح است. در این روایت نه با یک جامعه زنده و پویا، بلکه با قبرستانی مواجهیم که مردگان، آرزوها و خواست‌های فراوانی را با خود به گور زندگی جمعی برده‌اند. 

توازن گرم اما رقابت و ستیز میان طرفینی است که می‌توانند یکدیگر را دوست بدارند. چیزی شبیه بازی‌های المپیک. علی الاصول بازی‌های المپیک برای ترویج عشق و دوستی میان ملت‌هاست. رقبا قبل و بعد از بازی یکدیگر را در آغوش می‌کشند، حین بازی هم، فقط مجری قواعد یک بازی قانونی و بی خطا نیستند، گاهی باید جوانمردی خود را هم نشان دهند. هنگامی که بازیکن حریف به زمین افتاده است، توپ را موقتا به خارج از زمین بازی می‌فرستد.  

برقراری توازن گرم، نیازمند ارزش‌های مشترکی است که یک فضای متکثر را مهیای یک رقابت انسانی می‌کند. در فضای توازن گرم، رقابت هم زایشگر کینه و میل به جنگجویی است، وهم زایشگر عشق و میل به دوستی. وقتی از جامعه و حیات سیاسی فضیلت مند سخن می‌گوییم، فی الواقع به همین شکل از توازن نظر داریم. متاسفانه هم روایت‌های کلیت ساز ما، و هم روایت‌های معطوف به حیات جنگلی در تجربه سالیان گذشته، خالی از ارزش‌های مشترک معطوف به یک جامعه متکثر بوده است. جامعه اساسا همان کلیت تابع ارزش‌های مشترک و بستر ساز منازعه انسانی است. 

البته ارزش‌های مشترک هم یک منظومه مانیفستی و پایدار نیست. اینکه کدام ارزش‌ها انسانی و عام و فراگیرند، خود از متن منازعات تاثیر می‌پذیرند. مساله این نیست که کدام منظومه از ارزش‌ها مشترک‌اند، مهم این است که همگان خود را ملتزم بدانند در تعقیب منافع شخصی و گروهی خود به ارزش‌های عام و بشری و انسانی نیز بیاندیشند و خود را به شرط تضمین حیات کلی انسانی جستجو کنند. حیات فضیلت‌مند سیاسی تنها به شرط این التزام و دغدغه موضوعیت پیدا می‌کند. 

این نکته را باید در مجال دیگری بپردازم. 

سخن آخر

عمدتاً به مباحث اقتصادی و منافع متعارض طبقات فرادست و فرودست پرداختم. اما واقع این است که استیلای حیات جنگل وار، فقط به منافع و منابع اقتصادی کشور آسیب نزده است. می‌توان با همین بیان نشان داد که چه بلایی بر سر منابع فرهنگی و سیاسی ما آمده است. می‌توان نشان داد که الگوهای کلیت ساز از یکسو و روایت‌های جنگلی از سوی دیگر، مثل آتشی عمل کردند که بر خانمان یک ملت افتاده باشند. باید باور کنیم که سیاست معنایی جز ایجاد موازنه موقت و ناپایدار میان صنوف و باورها و هویت‌ها و منافع ناسازگار نیست. 

دوست عزیزم جناب دکتر کلاهی کاش توجه کنند که وقتی از منظر سیاست به جامعه نظر می‌کنیم، واقعیت نیازها و مطالبات معطوف به معاش نیست. واقعیت کثرت تقلیل ناپذیر حیات اجتماعی است. سیاست به معنای واقعی آن، گشودن امکانی برای توازن میان این کثرت در پرتو ارزش‌های انساندوستانه و مشترک است. 

پیشتر اشاره کردم، که توازن یک نقطه تعادلی معین نیست. چنان نیست که مثلا کسانی به عنوان اعتدالیون فکر کنند این نقطه را پیدا کرده‌اند و دیگران را متهم به خروج از آن کنند. موازنه حاصل یک میدان همیشه گشوده رقابت و ستیز مدنی است. هر آن از این میدان خبری خواهد رسید و میدان هر آن، وضعیتی تازه خواهد داشت. 

آنچه گفتم، بیانی دیگر از دمکراسی مبتنی شده بر یک جامعه زنده و نیرومند است. وضعیتی که نه یک ساختار سیاسی همسان ساز آن را برمی‌تابد و نه یک فضای لیبرال که درکی اتمیستی از جامعه دارد. 

نقد دکتر کلاهی بر یادداشت سیاست و هوس

 

دوست عزیز جناب دکتر کلاهی لطف فرموده اند و بر یادداشت سیاست و هوس اینجانب نقد بحث انگیز و قابل تاملی نگاشته اند. من در یکی دو روز اینده در حد توان تلاش مَی کنم پاسخ به این نقد را بنویسم.

 

 

 

سیاست واقعی

درباره‌ی تحلیل «سیاست و هوس» این پرسش مطرح است که آیا رأی مردمی همواره مبتنی بر چیزی که هوس خوانده شده نبوده است؟ دکتر کاشی در تحلیل خود دو نوع سیاست را از هم متمایز می‌کند: سیاست آرمان‌گرا و سیاست هوس‌گرا. آرمان‌گرایی خود بر دو نوع است: معنویت‌گراییِ جناح اصول‌گرا و عقل‌گراییِ جناح اعتدال‌گرا (و البته همچنین دموکراسی‌خواهیِ جناح اصلاح‌طلب). هوس‌گرایی در برابر این هر دو گرایش، عاری از هر نوع آرمان‌طلبی است. هوس به معنای نیازهای مادی روزمره و کوتاه‌مدت است دربرابر آرمان به معنای درخواست‌های غیرمادی بلندمدت. می‌توان ادعا کرد توده‌ِی رأی دهندگان همواره – مگر در مقاطع استثنایی مثل دوره‌های انقلاب و جنگ – تابع چیزی بوده‌اند که دکتر کاشی هوس می‌خواند.

البته انتخاب اصطلاح «سیاست و هوس» متضمن داوریِ منفی درباره‌ی چیزی است که به این نام خوانده شده. دست کم در این ابتدای تحلیل لزومی به این داوری منفی نیست. می‌توان این اصطلاح را با اصطلاح دیگری (مثلاً «سیاست زندگی روزمره» یا «سیاست واقعی») جایگزین کرد و بار منفی آن را کنار گذاشت. حالا اگر با این اصطلاح جدید صورت‌بندی قبلی را دوباره بچینیم، داوری‌ها ممکن است دستخوش تغییراتی شود. با این عینک جدید، دو گرایش دربرابر هم قرار می‌گیرند: آرمان‌گرایی در برابر واقع‌گرایی؛ یا سیاست آرمانی در برابر سیاست واقعی. یک طرف سیاستی است که از عقلانیت و معنویت سخن می‌راند و طرف دیگر سیاستی است که از واقعیتِ زندگی (یعنی نیازهای مادی و روزمره) حرف می‌زند.

حالا با این نگاه جدید، می‌توان نگاهی سریع به تاریخ سیاسی ایران انداخت و تحولات آن را از نو خواند: دوران جنگ، دوران آرمان‌گرایی بود. دولت پس از جنگ، با طرحِ سیاست واقعی دربرابر سیاست آرمانی پیروز میدان شد. دولت هاشمی رفسنجانی اولین دولتِ سیاست واقعی پس از انقلاب بود. دوران سازندگی تلاشی بود برای زدودن روحیه‌ی آرمان‌گرایی و جایگزین کردن درخواست رفاه مادی. اما گویا هنوز تب و تاب آرمان‌خواهی آن‌چنان ننشسته بود که رفاه‌طلبی به راحتی بتواند تداوم یابد. در اواخر دوره‌ی هاشمی، اصول‌گرایانِ وقت (جناح راست) با احیای شعارهای آرمان‌خواهانه، دولت را زیر فشار گذاشتند. هم‌زمان اصطلاح‌طلبان وقت (جناح چپ) شعارهای آرمان‌خواهانه‌ی خود را می‌دادند. پیروزی خاتمی پس از هاشمی را البته نخبگان سیاسی آن جناح، پیروزیِ آرمانِ دموکراسی‌خواهی تفسیر کردند اما همان زمان بسیاری از تحلیل‌گران، آن رأی به خاتمی را رأی منفیِ توده‌ی رأی دهندگان به آرمان‌گرایی دستِ راستی تفسیر کردند که در اواخر دولت هاشمی در حال اوج گرفتن بود (و نه رأیِ مثبت به آرمان‌گراییِ دست چپی). رأی به خاتمی، رأیی ضدآرمان‌گرا (واقع‌گرا) بود نه آرمان‌گرا.

توده‌ی رأی دهندگان، چه هنگام رأی دادن به هاشمی و چه هنگام رأی دادن به خاتمی، دنبال سیاست واقعی بودند نه سیاست آرمانی. آرمان‌گرایی بیش‌تر حربه‌ای در دست سیاست‌مردان بوده برای محکوم کردن رقیب و مشروع کردن خویش. حربه‌ای که (بر خلاف تصور آن‌ها) در میان توده‌ی رأی دهنده کم‌تر خریداری داشته است. اما در میان سیاست‌مردان، تفاوت احمدی‌نژاد با دیگران آن بود که دانست برای مشروعیت گرفتن و محکوم کردن، آرمان‌ها سلاح کارآمدی نیستند و سیاست واقعی کاراتر است.

در این‌جا راست و دروغ بودن وعده‌ها مطرح نیست؛ چنان که وعده‌های آرمان‌گرا به همان اندازه می‌توانند دروغ باشند که وعده‌های واقع‌گرا – و از قضا احتمال دروغ بودن وعده‌های آرمان‌گرا بیش‌تر است چرا که آرمان‌ها معمولاً دست‌نایافتنی‌ترند. و اگر بخواهیم بین این دو نوع دروغ داوری کنیم باید گفت توسل به آرمان‌ها برای دادن وعده‌های دروغ، غیراخلاقی‌تر است تا توسل به نیازهای مادی برای دادن وعده‌های دروغ. اگر قرار است دروغی گفته شود، همان بهتر که پای آرمان‌ها به میان کشیده نشود.

نکته‌ی جالب آن است که خود دولت احمدی‌نژاد هم دائم از همین منظر مورد نقد قرار گرفته است. احمدی‌نژاد را کم‌تر به خاطر ضدیت با دین یا مخالفت با دموکراسی نقد می‌کنند. مهم‌ترین نقدها بر احمدی‌نژاد از این جنس است که اقتصاد را به تباهی کشانده یا وضع معیشت را بدتر کرده.

پدیده‌ی احمدی‌نژاد، حمله‌ای از سوی سیاست واقعی بود به سمت سیاست آرمانی. تهاجمِ درخواست‌های مادی بود به سمت ادعاهای ایدئولوژیک. از این نظر مقطع احمدی‌نژاد به نظر می‌رسد نقطه‌ی عطفی بود در تاریخ سیاست ایران: نقطه‌ی مرگ آرمان‌خواهی‌های ایدئولوژیک و تولد سیاست واقعی از درون آن‌ها. به نظر می‌رسد که دولت‌های بعد از احمدی‌نژاد کم‌تر تمایلی به سر دادن شعارهای آرمان‌گرا داشته باشند. دولتی موفق خواهد شد که صرف‌نظر از هر گرایش ایدئولوژیکی که دارد، مشخصاً به مردم بگوید که برای معیشت آن‌ها چه خواهد کرد. دولت روحانی با همین جنس شعارها سر کار آمد. امروز، در آستانه‌ی شروع رقابت‌های انتخابات ریاست‌جمهوری بعدی، بیانیه‌ی ابراهیم رئیسی به عنوان جدی‌ترین کاندیدای اصول‌گرا هم منتشر شد. در این بیانیه هیچ اثری از شعارهای آرمانیِ اصول‌گرایانه نیست. متن بیانیه از ابتدا تا انتها به معیشت و زندگی واقعی پرداخته است. چه خوب! وظیفه‌ی دولت بیش از این نباید باشد که معیشت مردم را سامان دهد.

نتیجه‌ی این تحلیل قطعاً به نفع احمدی‌نژاد نخواهد بود. احمدی‌نژاد سیاست واقعی را دست‌مایه‌ی عوام‌فریبی قرار داد. احمدی‌نژاد بدیهی‌ترین حق مردم را که تأمین نیازهای مادی اولیه‌ی آن‌ها است به ابزار جلب توجه به خود تبدیل کرد. احمدی‌نژاد ضعف و فقر ضعیف‌ترین مردم را دست‌مایه‌ی بازی‌های سیاسی خود کرد. احمدی‌نژاد اقتصاد کشور را به تباهی کشاند. اشکالات احمدی‌نژاد همین‌ها است؛ نه اصول‌گرا نبودن یا اصلاح‌طلب نبودنِ او. اشکال احمدی‌نژاد آن نیست که آرمان‌های معنویت‌گرا یا دموکراسی‌خواه نداشت. اشکالِ او آن است که نتوانست معیشت مردم را گامی به جلو ببرد. و دولت‌های بعدی اگر بخواهند کاری بکنند باید در همین راستا باشد. 

اصل یادداشت را در کانال ایشان بخوانید :

 

https://t.me/mohammadrezakolahi

رانندگی در مه غلیظ

بیایید یک برداشت آزاد از مدینه افلاطونی کنیم. 

او می‌گفت فیلسوفان باید پادشاه شوند تا جامعه از انحطاط بیرون رود. افلاطون به این ضرورت اشاره می‌کرد که عقل باید بر حیات سیاسی حاکم شود. مقصود نظامی از دانایی بود که به طور فراگیر خیر عمومی را در دراز مدت تامین کند. سپردن کار به دست فیلسوف این امکان را پدید می‌‌آورد که در میدان تنازع منافع گروه‌های گوناگون، امکانی نیز فراهم باشد که کسی از بالا، به منافع همگان در دراز مدت نظر کند. 

ملاحظه امور از بالا، نافی تنازع میان گروه‌های گوناگون نیست. اتفاقاً گشاینده بستری است که تنازعات را ممکن می‌کند. باید بستر و میدان مشترکی باشد تا طرف‌هایی برای منازعه در آن حاضر شوند و علیه هم رجز خوانی کنند. اگر بستر و میدان مشترکی در کار نباشد، طرفینی هم در کار نیست. هر کس کار خود را می‌کند. درست مثل رانندگی در مه غلیظ است، هر کس بر گاز اتوموبیل خود می‌فشارد و بعدها ناظران باید حکایت کنند که در آن فضای مه آلود، سرنوشت رانندگانی که آنچنان جسورانه می‌راندند، چه شد و آن روز چه بر همگان گذشت.

فیلسوف حتی اگر اشتباه کند، بودنش ضرورت دارد چرا که دست کم امکانی هست تا در پرتو آن بتوان گفت اشتباهی روی نموده است. فقدان وجود فیلسوف، به معنای فقدان وجود نگاهی از بالاست و آنگاه هیچ معیاری برای ارزیابی نیست. همه به نظر خود درست عمل می‌کنند. نتیجه را باید به خدا و سرنوشت واگذار کرد. در چنین شرایطی همه باید منتظر تصادفات پیش بینی نشده باشند. تصادفات میمون یا نامیمون. 

نقشی که آن روزها افلاطون به فیلسوفان سپرده بود، امروز بر عهده روشنفکران و متفکران و فرهیختگان جامعه است. نقش آنها، نگاه کردن از بالا، از منظری کلی و دراز مدت برای تعیین خیر عمومی است. مهم نیست که اشتباه می‌کنند یا درست تشخیص می‌دهند، مهم وجود امکانی برای نگریستن عقلانی به حیات سیاسی است. انتظار می‌رود در کنار رویدادهای روزمره، صاحبان نظر و قلمی باشند که مرتب با هم حرف می‌زنند، تبادل نظر می‌کنند، چشم‌اندازهای کلی ترسیم می‌کنند و پیش چشم مردم، افق‌های متنوعی می‌نهند.

سال‌هاست جامعه ایرانی این امکان را از دست داده است. روشنفکران و صاحبان فکر و نظر، هیچ بحث مشترکی با هم ندارند. هیچ اتفاق نظری میانشان وجود ندارد. اختلاف نظر مشخصی هم وجود ندارد. 

جامعه وانهاده شده است. میدانی برای رقابت معنی دار سیاسی وجود ندارد به همین دلیل، طبقات و گروه‌های اجتماعی با منافع مشخص هم وجود ندارند. آنچه باقی مانده، افرادند با منافع و خواست‌های فوری، فردی، کوتاه مدت و مادی. این وضعیت در این روزها که به انتخابات نزدیک می‌شویم، به خوبی خود را نشان می‌دهد. همه باید به فکر این باشند که چه باید گفت که افراد سخن آنها را باور کنند و ترغیب شوند به آنها رای دهند. در این شرایط، راه کارهای زیر ضرورت پیدا می‌کند:

اول: باید زبان ساده‌ای به کار برد به طوری که همه دقیقاً بفهمند که کاندیدا قرار است چه کار مشخصی برای تک تک افراد بکند. کلی بافی، به کار گرفتن مفاهیم کلی، استفاده از زبان تخصصی، آمار و ارقامی که فهم آنها نیازمند تخصص است، بی فایده است. 

دوم: هر نامزد انتخاباتی، خود را رویاروی افرادی تصویر می‌کند که می‌گویند روشن و واضح بگو، از آمدنت چه چیز نصیب من‌ می‌شود. بنابراین نامزد انتخاباتی باید همزمان با فرودستان، فرادستان، اهل فرهنگ، زنان، قومیت‌ها، صاحبان مشاغل گوناگون، معلمان و پزشکان و بیماران رویارو شود و اعلام کند که از آمدنش چه چیز نصیب آنها خواهد شد. فراموش نکنید نامزد انتخاباتی با هر یک از این طیف‌های گوناگون به طور کلی و عام سروکاری ندارد. باید طوری سخن بگوید که تک تک اعضاء این گروه‌ها بفهمند که چه چیز به طور مشخص عایدشان می‌شود. چرا که به ندرت یک خواست مشخص طبقاتی وجود دارد. هیچ گروهی واجد چنین درک جمعی نیست تا به طور مشخص بفهمد سیاست‌های تامین کننده منافع گروهی‌اش چیست. واقعا چه سیاست عامی فرودستان را حمایت می‌کند و چه سیاستی مدافع تولید کنندگان است و .....

سوم: حال بر گذشته و آینده تفوق پیدا کرده است. رویداد یا نظام ارزشی پشت سر ما وجود ندارد، افق آرمانی معینی هم پیش‌رو گشوده نیست. بنابراین خیلی از گذشته‌ها و آینده‌ها نباید سخن گفت. مساله همین معضل محسوس امروز است، دقیقا به همان شکل و معنای زیرپوستی که هر کس به طور مشخص 

آن را احساس می‌کند. مرثیه در باره گذشته شنیدنی نیست و وعده‌های کاندیداها در باره آینده‌های دور هم کمتر باور کردنی به نظر می‌رسد. می‌ماند همان یکی دو روز بعد از انتخاب کاندیدا. فرد به محض انتخاب شدن، دقیقاً چه کار مشخصی خواهد کرد.

چهارم: وجوه اخلاقی کاندیدا خیلی مهم نیست. اینکه فرد در گذشته چه کرده، چه اخلاقیاتی دارد، به لحاظ شخصی چه کارنامه‌ای اقتصادی یا اخلاقی دارد، کمتر از گذشته اهمیت دارد. مهم این است که می‌تواند چیزی را عوض کند؟ می‌تواند چیزی در سبد آنها بیاندازد؟ زور و توانایی‌اش را دارد که نهادهای دیگر را با خود همراه کند؟ 

 پنجم: مهم نیست که وعده‌های کاندیدا چقدر با موازین اخلاقی سازگار است. اگر برای افراد منتظر بهبود اوضاع، کاری می‌شود کرد بکند. حتی به قیمت نابودی بخش‌های دیگر، یا به باد دادن آینده کشور. اما اگر واقعا کاری هم نمی‌شود کرد، به جای سردادن شعارهای کلی و بی معنی، وعده تامین منافع معین و مشخص افراد بدهد حتی به دروغ. مردم خود را رویاروی دو سنخ دروغ می‌یابند: اول دروغ‌های ایدئولوژیک اما منسوخ و بی معنی، دوم دروغ‌های معین و معطوف به منافع فردی. آنها دروغ‌های سنخ دوم را ترجیح می‌دهند. 

اجازه بدهید به اندوه بارترین قسمت این مصیبت اشاره کنم. آنها که متولی ساختن مفاهیم و سخنان و شعار با مشخصات فوق می‌شوند، روشنفکران و نخبگان و صاحبان فکر و قلم هستند. همه جناح‌ها، صاحبان فکر و قلم خود را دعوت می‌کنند تا در ساختن یک نظام تبلیغاتی با اهداف فوق، یاری شان دهند. 

ما همه رانندگان در مه غلیظ هستیم. با این تفاوت که امکانی برای توقف کنار جاده نیست. همه باید برانند. پرشتاب هم باید راند. 

البته نباید جانب انصاف را فروگذاشت. جناح‌های مختلف در توسعه این وضعیت نقش یکسانی ندارند. در حال حاضر دولتی‌ها در مقایسه با رقیبانشان، نقش کمتری در بسط این وضعیت منحط دارند. به گفتگوها و مناظره‌هایی که این روزها تلویزیون به راه انداخته توجه کنید. یکسو نمایندگان دولت هستند با آمار و ارقام و نمودار. یکسوی دیگر، افرادی که خوب می‌دانند چطور باید با زبانی سخن گفت که در این فضای آشفته به دل افراد گسیخته شده از منافع دراز مدت جمعی بنشیند. کسی می‌نویسد مار، دیگری عکس مار را می‌کشد.

سیاست و هوس

جریان وابسته به محمود احمدی نژاد، دوباره فعال شده‌اند. هیچ کس نمی‌داند چقدر جاذبه دارند و در گرد‌آوردن بخش‌هایی از مردم چقدر موفق خواهند بود. اما با اطمینان می‌توان گفت بعد از اعتدالیون و نیروهای حامی آنها، تنها صدای قابل شنیده شدن صدایی است که از خیمه آنها بلند می‌شود. آنها چرا هنوز جاذبه دارند؟ در این یادداشت تلاش می‌کنم به این سوال پاسخ دهم و از پاسخی که به این سوال می‌دهم امکانی برای ارزیابی وضعیت عمومی خودمان بگشایم.

پاسخ به این سوال که چرا احمدی نژاد هنوز می‌تواند تولید جاذبه کند، از زوایای مختلف امکان پذیر است. من صرفاً از زاویه جاذبه افکنی کلام به این سوال پاسخ خواهم داد. احمدی نژاد با کاربست قواعدی ساده می‌تواند برای بخش‌هایی از مردم جاذبه افکنی کند. او به نحو ماهرانه‌ای میان سیاست و هوس ارتباط برقرار می‌کند. تبدیل دولت به ماشین توزیع بی دلیل پول و مزایا یک هوس ساده است که با رویاهای ساده دلانه مردم عجین شده است. او همیشه می‌تواند از ناحیه برقراری این پیوند سود ببرد. چرا که دو جناح دیگر، میان سیاست و مفاهیم کلی و انتزاعی ارتباط برقرار می‌کنند.

جناح اصولگرا، از اصول انقلاب، از ارزش‌های دینی، از خواست و شریعت الهی سخن می‌گوید. آنها از حاکمیت دین دفاع می‌کنند و بر این باورند که حکومت رسالت تاریخی، دینی، متشرعانه و ایدئولوژیک دارد. مردم باید با عرصه سیاست نه با جسم و نیازهای جسمانی بلکه با انگیزه‌های متعالی و روحانی خود نسبت برقرار کنند. حیات سیاسی حیاتی معنوی است و جمهوری اسلامی موظف به دفاع از حریم‌های مقدس زندگی جمعی است.

جمعی از مردم که هم به این ارزش‌ها باور دارند و هم با صداقت منادیان این سخن اطمینان دارند و هم به توان آنها برای تحقق بخشی به این ارزش‌ها ایمان آورده‌اند، البته حول اصولگرایان جمع می‌شوند. اما واقع این است که اکثریت مردم، یکی از شروط سه گانه فوق را ندارند. یا اصولاً به این ارزش‌ها دیگر باور ندارند، یا اگر دارند به صداقت منادیان اطمینان ندارند و یا اصولا این ارزش‌ها را اگر هم خوب می‌دانند، قابل تحقق نمی‌دانند. بنابراین اکثریت مردم، امکان ارتباط با حیات سیاسی از منظری معنوی را از دست داده‌اند.

جناح اعتدالی، از عقلانیت در سیاست دفاع می‌کند. تلاش دارد از منظری کارشناسانه از مدیریت اقتصادی، سیاسی، امنیتی و بین المللی دفاع کند. منادی آن است که باید عقل را بر امور حاکمیت داد و مقصود از عقل، مصالح جمعی است که تامین کننده منافع دراز مدت عموم مردم است. در دانش سیاسی نظر کردن به آنچه در جهت امور دراز مدت جمع مردم است، به معنای توجه به زندگی سیاسی عقلانی است. اما این عقلانیت و نظر کردن به آنچه جمعی و دراز مدت است به معنای به حاشیه راندن هر آنچیزی است که به همین خواست آنی و فوری و هوس آلود من معطوف است.

البته بخش‌هایی از مردم به جد نگاهی عقلانی به عرصه سیاسی دارند و با منطق دولت همسو هستند اما اقلی از مردم واقعا تصور می‌کنند که منادیان این سخن، عزم جدی برای تحقق این روایت در حیات سیاسی دارند و اگر هم صداقت کافی داشته باشند، دیگر ایمان خود را از دست داده‌اند که در این دیار بتوان نظمی عقلانی و معطوف به مصالح دراز مدت جمعی حاکم کرد.

احمدی نژاد خوب فهمیده است که در شرایطی که نه معنویت و نه عقل، دائر مدار حیات سیاسی است، هوس یکه تاز میدان خواهد بود. پس سوار بر این اسب می‌شود و بر موج هوس‌های بی مهار مردم می‌تازد.

حیات سیاسی عاری از مفاهیم کلی، اسم مستعار انحلال حیات سیاسی است. احمدی نژاد خود را در میدانی می‌بیند که یکی از حاکمیت دین و انقلاب سخن می‌گوید اما اعتبار خود را برای تحقق حاکمیت معنوی به هر دلیل از دست داده است و دیگری از حاکمیت عقل و دمکراسی سخن می‌گوید و او نیز اعتبار خود را برای تحقق این سنخ از سامان سیاسی از دست داده است.

آنها که نه دیگر به ارزش‌های معنوی و دینی در حیات سیاسی قائلند و نه باور به امکان تحقق عقلانیت در حیات سیاسی دارند، اراده سازنده سیاسی شان از دست رفته است. آنها دست به گریبان رویاهای ساده اندیشانه می‌شوند. اگر اهل خشونت بودند در خشونتی کور امکانی برای گشایش جستجو می‌کردند اما حال که چندان اهل خشونت و خطر نیستند، دست به دامان خیال و رویا می‌شوند تا از عسرت‌های زندگی رها شوند. احمدی نژاد دقیقاً سرمایه خود را از خیالات خام مردمی اخذ می‌کند که با هوس‌های بی مهار خود در جامعه سیاست گسیخته رها شده‌اند.

هیچ کس نمی‌تواند فهم کند که احمدی نژاد چقدر قادر به جلب آراء این بخش از مردم است. اما اگر در انتخابات آینده حاضر باشد، باید دید موازنه میان سیاست معنوی، سیاست عقلانی و سیاست توام با هوس، به سود چه کسی رقم خواهد خورد.

آنچه از این تصویر حاصل می‌شود، خالی شدن جامعه ایرانی از فضیلت حیات سیاسی است. تا چنین است به طور روز افزونی باید منتظر ظهور قهرمانانی نظیر احمدی نژاد با نام‌های تازه باشیم.  

خط، دایره، نوروز

چیزی هست که میان ما و نوروز فاصله انداخته است. امروز نوروز به یک تشریفات صرف دید و بازدید تبدیل شده است. لذت‌ و شادی‌هایی دارد اما کسالتی نیز در آن موج می‌زند. آنها که این جشن را بنیان نهادند در جهانی متفاوت با جهان ما زیست می‌کردند. ما در جهانی دیگر جشن نوروز می‌گیریم و این فاصله پرناشدنی است.

خیال می‌کنم پیشینیان ما، در دشت‌ها و کوهستان‌های سنگی و سخت زندگی می‌کردند. سرمای زمستان، آنان را در کومه‌های کوچک شان محصور می‌کرد. سختی زمستان، خوراک اندکی که در حد زنده ماندن اندوخته بودند، کشتزارهای خشک و سرد، کم شدن فعالیت‌های روزمره، لختی و کرختی بدن، زوزه‌های وحشت گرگ، سه ماه زمستان را طولانی و تمام نشدنی می‌کرد. وقتی آفتاب نیمه دوم اسفند گرم می‌شد، دشت و کوه به تدریج رنگ عوض می‌کرد، کشتزارها می‌شکفت، بوی هوا دگرگون می‌شد، پنجره‌ها گشوده می‌شد، مردم از حصار خانه‌ها بیرون می‌رفتند و چشم انداز جهان تازه می‌شد.

بهار یک خبر تازه بود. یک نقطه آغاز، یک طلیعه نو. زندگی دوباره آغاز می‌شد بهار و تابستان پشت سر گذاشته می‌شد و دوباره زمستان. سرد و خاموش و سنگین. همه چیز فشرده می‌شد و خاموش و همه منتظر خبرتازه بهار که دوباره از راه برسد.

برای پیشینان ما، جهان حرکتی دایره‌ای داشت. از یک نقطه آغاز می‌شد و دوباره پس از چندی به همان نقطه بازمی‌گشت. ما همه در گردونه دوار زمان بودیم. می‌رفتیم و دوباره به همان نقطه آغاز بازمی‌گشتیم. ما سوار بر گردونه عالم بودیم. طبیعت در چرخش دوارش در ما ترس و بیم و امید و عشق می‌ریخت.  

این روزها اما، ما سوار لکوموتیو زمان هستیم. حرکت خطی است. به سمت مقصدی در حرکتیم. بر طبیعت ریل‌های آهنی کوبیده‌ایم و پشت پنجره قطاری که با شتاب می‌رود جز صورتی محو از طبیعت نمی‌بینیم. عالم را مسخر خود کرده‌ایم. بر گردونه دوار زمان غلبه کرده‌ایم. اینک هر بهار و هر نوروز، نقطه‌ای از مسیر خطی حرکت ماست. ما امروز بهارهای زندگی‌مان را می‌شمریم. کسانی از سر شوق افزوده شدن عدد بهارهای زندگی‌شان را با شادی جشن می‌گیرند و کسانی با حسرت و حیرت و ترس به افزوده شدن عدد بهارهای زندگی می‌نگرند.

نوروز خبری از چند و چون طبیعت نمی‌دهد از ما و وضعیت ما خبر می‌دهد. با خود می‌گوییم سال پیش چه کردیم و چه نکردیم و برای سال بعد برنامه ریزی می‌کنیم چگونه مسیر خطی حرکت خود به سمت موفقیت‌های بیشتر را سامان دهیم. مسئولان سیاسی نیز در تلویزیون حاضر می‌شوند و همین الگوی محاسبه را در سطح ملی تکرار می‌کنند. سال پیش چطور بر ملت ما گذشت، دستاوردهامان چه بود و سال آینده باید چه کنیم و مسیر حرکت مان در آینده چه خواهد بود.

خدا در مسیر حرکت دوری زمان، در کانون ایستاده بود و عالم و آدم گرد او می‌چرخیدند و امروز انسان لکوموتیو زمان را هدایت می‌کند و همه چیز به یک غایت هدف گیری شده معطوف است.  

نوروز در جهان پیشین، خبر از زندگی تازه می‌داد. زندگی در هر حرکت دوری سخت و سرد و خسته می‌شد و هر سال این فرصت را داشت که از نوروز تازگی کسب کند و دوباره از نو بیاغازد. نوروز در جهان ما، برای کسانی مبشر آرزوهایی است که سال‌ها صرف آن کرده‌اند و برای کسانی مبشر مرگ که نزدیک و نزدیک‌تر می‌شود.  

مرگ در جهان دوری پیشین، پیوستنی آرام به جهانی بود که ذاتش آشوب و تکرار و حرکت است. مرگ در جهان امروزی، به بیرون پرتاب شدن از قطاری که بی توقف به پیش می‌رود. مرگ در آن روز، پیوستن بود و امروز گسسته شدن. مرگ آن روز، گسیخته شدن شاکله فردی انسان در ابدیت بود و مرگ امروز، پرتاب شدن به نیستی به عدم.

چیزی هست که میان ما و نوروز فاصله انداخته است.

نوروز برای ما، خبر تازه و خبر از تازه‌گی نیست. تعطیلات است در جهانی که پر از خبرهای تازه است. در نوروز، بی خبر زندگی می‌کنیم درست مثل قرارگاهی است برای نفس گرفتن تا  دوباره دویدن را آغاز کنیم. نوروز برای پیشینیان ما، خبر تازه و آغاز تلاش بود.

در فضای شهری، ستون‌ها و کف اتوبان‌ها و خیابان‌های شهری تحولی از بهار نمی‌پذیرند. بهار در فضای شهری ما محصور اراده ماست. آن را با اراده و حساب شده در باغچه‌های از قبل طراحی شده می‌کاریم. بهار را در گل بنفشه‌ای می‌یابیم که دیروز باغبانی در باغچه‌های خیابان کاشته است. در جهان پیشینان ما، بهار در برگ سبز سمجی از راه می‌رسید که بر بام چوبین یا گلین خانه ما شکفته بود.

چیزی و چیزهایی هست که میان ما و پیشینان فاصله انداخته است. آنها اگر زنده شوند، دلشان از  نوروز ما خواهد گرفت.  

بابت سهم خود شرمنده ام

دوست عزیزم جناب دکتر مرتضی مردیها، یک یادداشت فیس بوکی در باره من نوشته‌اند. در این یادداشت که توام با طنز است، ماجرای یک گفتگوی خصوصی نقل شده مبنی بر آنکه من از گذشته خود توبه کرده‌ام. درست است، من گفته بودم که پیشترها به متفکران پست مدرن، و در میان آنها به فوکو توجه زیادی داشتم. پژوهش‌ها و درس گفتارها و یادداشت‌هایی در بسط آراء آنها داشته‌ام. اما امروز تصورم این است که استقبال بیش از اندازه از این سنخ باورها، استقبال صرف از مجموعه‌ای از نظریات علمی نبوده است، بلکه کارکردی ضمنی و ناگفته در ساماندهی به وضعیت ما و اکنون ما ایفا کرده است. هنگامی که به این کارکردها توجه می‌کنم، و به نقش خود در بسط آن توجه می‌کنم احساس ندامت می‌کنم.

دکتر مردیهای عزیز، لطف کردند این بخش از اعترافات مرا منتشر کردند، اما کاش از این جمله من غفلت نمی‌کردند که «من از شیوع دو جریان فکری احساس تنفر می‌کنم یکی پست مدرنیسم ودیگری لیبرالیسم یا نولیبرالیسم». در آن جلسه این نکته را نگفتم اما اینک به وضوح اشاره می‌کنم که دلیل نفرت من از پست مدرنیسم نیز، همدستی و همداستانی‌اش با موج لیبرالیسم در ایران است.

به گمان من، لیبرالیسم و پست مدرنیسم، با همه تنازعات فکری که با هم دارند، در ایران، در پیشبرد یک ماجرا همدست و همداستان بودند. 

چطور ممکن است یک دانشجوی اندیشه سیاسی، از مکاتب فکری و اندیشگی ابراز انزجار و نفرت کند؟ واقع این است که به عنوان یک علاقه‌مند به مباحث فکری، تلاش می‌کنم در حد استعداد و توانم، از همه مکاتب فکری چیزی بیاموزم. رالز و برلین و پوپر، به اندیشه بشر امروز خدمات بزرگی کرده‌اند، فوکو و دلوز و آگامبن و بدیو نیز، نکته‌های عمیق و درس آموز بسیار دارند. آنها در زمره معلمین خرد و عقل بشر امروزند. قطعاً بدون وجود آنان، کاستی‌هایی در میراث فکری بشر اتفاق می‌افتاد. اما ارزش‌های معرفتی و فکری این بزرگان، مانع از این نیست که گاهی پیامدهای بسط یک اندیشه در یک موقعیت خاص را منجر به مصائبی ارزیابی کنیم. سخن از ارزش‌های معرفتی و صدق و کذب باورهای آن متفکرین نیست، سخن از ضرورت به کار گیری صور گوناگون فکر کردن و نسبت آن با اقتضائات موقعیت است. یک پزشک ممکن است خطاب به اطرافیان بیماری که در نتیجه خودکشی مرده بگوید، کاش او در این موقعیت روحی این همه به آثار هنری مثل فیلم و رمان تلخ دسترسی نداشت. اگر آثار فکری و هنری دیگری را مصرف می‌کرد شاید امروز زنده بود و با مشکلات خود بهتر مواجه می‌شد.

ماجرای من همه با آنچه بر ما رفته است، مشابه آن پزشک است، کاش تحولات تاریخی ما، با موج گسترش لیبرالیسم و پست مدرنیسم هم زمان نمی‌شد. مدعی هستم همراهی تصادفی تحولات تاریخی ما در دهه هفتاد، با موج نولیبرالیسم و پست مدرنیسم، مصائبی آفریده است. انباشته شدن ذهنیت یکی دو نسل از این سنخ باورها، در تولید یک جامعه ضعیف، بی قدرت، اتمیستی و بی افق، فوق العاده موثر بوده است. من خود از جمله افرادی بوده‌ام که در بسط باورهای پست مدرنیستی تا حدودی ایفای نقش کرده‌ام و به همین جهت احساس ندامت می‌کنم.

اجازه بدهید در این زمینه بیشتر توضیح دهم. مثل یک روایت داستانی ماجرای تحولات فکری ایران پس از انقلاب را توضیح خواهم داد. اما پیش از آن نیازمند ذکر یک مقدمه نظری هستم.

 

انواع واکنش‌های عملی به رویداد مدرن شدن

مدرن شدن یک انتخاب نبوده و نیست. یک رویداد محتوم برای کشورهای جهان بوده است. خصلت بنیادی این رویداد، از جا کندن همه بنیادها و به قول مارکس دود کردن و به هوا فرستادن هر آن چیزی است که سخت و استوار است. در مقابل این رویداد، چهار واکنش قابل تصور است:

اول: تلاش برای دوباره بنا کردن خانه‌های ویران شده: کسانی جهان بی بنیاد مدرن را بر نمی‌تابند. در بستر نیهلیستی جهان جدید آنچه را می‌بینند و تجربه می‌کنند باور نمی‌کنند. پس دست به کار می‌شوند و تلاش می‌کنند جهان از جا کنده شده سنت را دوباره احیا کنند. این سنخ واکنش را می‌توان یک واکنش محافظه کارانه به جهان جدید تلقی کرد. این سنخ واکنش، به طور طبیعی در بخشی از جماعت و حتی در روانشناسی فردی بسیاری از مردم ظهور می‌کند. اما گاه این سنخ واکنش، وجهی بیمارگون پیدا می‌کند. کسانی برمی‌آشوبند، ویران می‌کنند، تا جهانی تازه خلق کنند. اگر نشد، قصد ویرانی خود و جهان می‌کنند اگر توفیقی حاصل نکردند، خود را به کام مرگ می‌اندازند تا از شر جهان جدید خلاص شوند.

دوم: زندگی در بی خانمانی تام. یک واکنش دیگر به این دنیا، چسبیدن به آزادی تام، به منزله موهبت ویژه جهان جدید است آزادی در این سنخ واکنش به معنای رهایی از هر قیدی است. سنت از جا کنده شده، برای این گروه، به معنای تخریب یک زندان سیاه و مخوف است. حال باید شوخ و شاد زندگی کرد. هیچ سودایی برای بازگشت به مناسبات قدیم را برنمی‌تابند. آنها اصولاً خانه و پناهگاه نمی‌جویند. به آزادی به معنای رادیکال آن دلبسته‌اند. به هر محمل محدود کننده‌ بدبین هستند. نه تنها به دین و مبادی اخلاق سنتی، بلکه حتی به سازوکارهای حقوقی و قانونی جدید نیز. آنها تا جایی به قاعده و قانون تن در می‌دهند که زحمتی برای دیگران ایجاد نکنند مبادا خود موضوع مزاحمت واقع شوند. جویای لذت حداکثری از متن زندگی‌اند. لذت مولد عمیق‌ترین تجربه از زندگی در این جهان است. به هرچه سقف و بارو و معناست هجوم می‌برند.

سوم: زندگی در تردید و جستجو: سومین سنخ از واکنش به بی بنیادی جهان جدید، جستجوگری است. معدود کسانی هستند که در برهوت معنا و بنیاد جهان جدید، تلاش می‌کنند معنایی جستجو کنند. البته بدون رجعت به خانه‌های ویران شده سنت. مواظب‌اند که در این مسیر، دامن آلوده  به سنت نکنند. آلوده به هیچ جزم اندیشی از سنخ سنتی‌ها نشوند. پس عقل را با اکسیر شک و تردید در می‌آمیزند و راهی وادی تفکر می‌شوند. اما آنچه سپر نگهدار آنها از بلای  جزم اندیشی است، خود موضوعیت پیدا می‌کند. آنها چیزی نمی‌‌یابند پس همواره در وادی شک و تردید باقی می‌مانند. به تدریچ  اصل تردید را تقدیس می‌کنند. همه چیز را به شرط آنکه تردید و شک را افزون کند، پذیرا می‌شوند. اصل جستجو موضوعیت پیدا می‌کند. زندگی در جستجو خود به هدف تبدیل می‌شود. نقد مستمر، تردید در هر آنچه مسلم انگاشته شده، پرسش و پرسش‌های تازه، به میوه‌های شوق آور جهان آنها تبدیل می‌شود.

چهارم: ساختن بر بسترهای فاقد بنیاد: چهارمین سنخ واکنش به دنیای جدید، عزم ساختن است. عمل و میل به ساختن، جانشین فقدان معنا در جهان جدید می‌شود.  فرد در این سنخ از واکنش، خود را کنشگر احداث کننده آمال و خواست‌های فردی یا جمعی می‌پندارد. آزادی را در ویران سازی آنچه نمی‌خواهد و عمل و کنش در جهت آن چه آن را اخلاقی و عقلانی می‌داند تصور می‌کند. او کنشگر آزاد عقلانی است به این معنا که به جای جستجوی آزادی در تامین امیال، به احداث امر واقع بر اساس الگوهای مطلوب عقلانی‌اش می‌اندیشد. از منظری مشابه با سوژه بی خانمان آغاز می‌کند اما زندگی را در احداث خانه و سامان در این جهان می‌یابد. به خلاف او، در محدوده امیال درونی‌اش محصور نمی‌شود، با دیگران پیمان می‌بندد، تشکیل جماعت می‌دهد، قاعده وضع می‌کند، صدور قانون می‌کند، اجرا می‌کند. او شدیداً یک سوژه سیاسی و فعال است.

 

این واکنش‌های چهارگانه، به طور محتوم در مقابل رویداد محتوم جهان جدید، ظهور پیدا می‌کنند. البته مقصودم این نست که لزوماً مردم به این چهارگروه تقسیم می‌شوند. این‌ها واکنش‌هایی هستند که گاه همه در یک فرد و روحیات ناسازگار او نیز ظهور می‌کند. هر یک از ما، گاه خود را در یک واکنش محافظه کار می‌یابیم و گاه کنشگر لذت طلبیم، و ساعتی دیگر، یک کنشگر جستجو گر یا عمل کننده. این چهارگانه، به طور طبیعی ظهور می‌کند و البته هر یک مواهبی دارد و البته مصائبی. به جای تکیه بر یکی این سنخ واکنش‌ها باید به ترکیب متعادل آنها اندیشید.

واکنش مخافظه کارانه، تجلی تلاش جامعه است برای از دست نرفتن. اگر جامعه به کلی مهار خود را به دست نیروهای ویرانگر دنیای جدید بسپارد، از هم گسیخته خواهد شد و به سرعت فروخواهد ریخت. اما اگر به نیروی ویرانگر بینادگرایانه بیانجامد، جامعه مدرن را خواهد بلعید و شبیه یک هیولا، همه چیز را به ویرانی خواهد کشانید. واکنش از سنخ بی خانمانی، واقعیتی است که از موهبت آزادی در دنیای جدید حادث می‌شود، اما این واکنش اگر غلبه کند، همانند اسیدی عمل می‌کند که همه سرمایه‌های اجتماعی را ذوب خواهد کرد. واکنش از سنخ جستجو، که در علم و فلسفه جدید ظهور می‌کند، سیراب کننده خرد مدرن است برای گشودن افق‌های تازه و باقی نماندن در جزم‌های موجود. اما اگر این سنخ از واکنش غلبه کند، عاملان اجتماعی، به سوژه‌های منفعل و سرد تبدیل خواهند شد و کنشگران بنیادگرا، بسترهای عینی برای تداوم حیات آنها را نابود خواهند کرد. واکنش از سنخ عمل گرایانه نیز، آفرینشگر سوژه‌هایی است که وضع و جعل و احداث می‌کنند. نهاد می‌سازند، قانون وضع می‌کنند، بسترهای تازه خلق می‌کنند و ناممکن انگاشته شده‌‌ها را امکان پذیر می‌کنند. بدیهی است این گروه نیز اگر به کلی حیات اجتماعی را به خود اختصاص دهد، جامعه قدرت ارزیابی و سنجش را از دست خواهد داد. به تدریج سازندگان، ممکن است در واقع ویران کنندگان باشند.

 

در دهه شصت و هفتاد بر ما چه گذشت

جامعه ایرانی، در دهه‌های چهل و پنجاه، بیش از همه، میدان حیات و جولان ترکیبی از دو الگوی اول و چهارم بود. سوژه‌های کنشگر مدرن و محافظه کار خلق می‌کرد. آنها از جنس عامل و کنشگر بودند.  مسئولیت پذیر، معطوف به ساختن بر بسترهای بی بنیاد جهان جدید یا آرزومند از نو برپا کردن گذشته‌ از دست رفته. فی الواقع در فضای دهه‌های چهل و پنجاه، دو سنخ عاملان فعال، همساز با هم عمل می‌کردند اما از مقاصد ناسازگار خود با هم خبر نداشتند. انقلاب و تاسیس جمهوری اسلامی، رقابت پنهان میان این دو سنخ بازیگر را به میدان رقابت و نزاع و جنگ تبدیل کرد. دو نیروی کنشگر با هم درگیر شدند. سال‌ها خشونت و ویرانی حاصل این درگیری مصیبت بار بود. آنها هر دو کنشگرانی بودند که از نیروی قضاوت و حکم عقلانی و اخلاقی تهی شده بودند. همان که در سنخ سوم از واکنش نسبت به جهان مدرن از آن یاد کردیم. سرانجام نبرد به نفع نیروهای محافظه کار خاتمه یافت. توان آنها برای تکیه بر نیروی عظیم دین، بهره مندی آنها از یک دولت رانتیر قدرتمند، بهره گیری از فرصت جنگ و نیروی رسانه‌های مدرن با هم دست به کار سامان دهی به یک نظم تازه شدند.

دهه شصت دهه سنگین باری بود. نسل جدیدی که در اواخر دهه شصت به میدان جامعه و فرهنگ گام می‌نهاد، نمی‌توانست با جهان پدران و برادران بزرگ‌اش نسبتی برقرار کند. جهانی که پیش روی او قرار داشت، خالی از لذت و شور زندگی بود. خالی از اخلاق و نیروی حکم و قضاوت عقلانی. اما از این همه گذشته، حتی نشانی از معنویت و جهان معنایی پیشین هم در آن یافت نمی‌شد. دیگر نیروی زایشگری در آن نبود. مرعوب کننده و خالی بود.

این رویدادها با فروپاشی اتحاد شوروی و بلوک مارکسیستی نیز همزمان بود. با فروپاشی دیوار برلین، موج لیبرالیسم و نولیبرالیسم جهان را درنوردید. بر فضای تعلیق و رکود ما، تندبادی از لیبرالیسم وزیدن گرفت. نیروی آن چنان بود که گویی همه چیز در جهت آن، از جا کنده می‌شود. نقد و انکار و لذت سه گانه رایج آن بود که فضا را از خود انباشته کرد. نسل جوان تازه به میدان آمده، به شدت گرداگرد آن، تجمع کرد. بازار پررونقی شکل گرفت. باد تازه‌ای وزیده بود و نوید جهان دیگر می‌داد.

نکته جالب توجه این بود که محافظه کارانی که از اواخر دهه شصت به حالت رکود و تعلیق درآمده بودند، فضای برآمدن لیبرالیسم را میدان تازه‌ای برای نشاط بخشی به خود یافتند. به حق تنها همین فضا می‌توانست به محافظه‌کاران ایرانی نیروی تازه‌ای برای زندگی و احیای مجدد ببخشد. هر چه لیبرال‌ها نقد و انکار می‌کردند و بر طبل زندگی توام با عقل فردی یا کیف و لذت شخصی می‌کوبیدند، صدای طبل محافظه کاران را نیز شنیدنی می‌کردند تا ارزش‌های فرقه گرایانه و خاص گرایانه خود را حیات تازه ببخشند.

دیگر هیچ صدایی مبنی بر ساختن بنای تازه در جهان بی بنیاد مدرن، تولید نشد. هیچ کس نگفت دمکراسی و برنهاده‌های مدرن، نیازمند ساختن و تاسیس است. باید کنشگران هم پیمانی باشند تا در مقابل آنچه محافظه کاران بر می‌سازند، بناهای تازه بسازند. دمکراسی و جهان جدید، نیازمند نهادهای مدرن است. مفاهیمی که فیلسوفان می‌پرورند و میل به لذت و کیفی که در جوانان می‌دمند، چاره کار جامعه‌ای نیست که پناهگاه و سقفی برای زیست جمعی مدرن ندارد. ترویج فردیت و جداسازی جهان‌های فردی از جهان اجتماعی، خالی کردن میدان است برای رقیبان محافظه کار تا در سرزمین‌های خالی، بناهای فرقه گرایانه خود را بسازند.

بسترهای حیات مدرن ما، پرشده بود از دو سنخ فیلسوف که هر دو ریشه در جهان لیبرال داشتند. نخست فیلسوفانی که مثل کارخانه مفاهیم تازه راهی بازار مصرف می‌کردند و دوم فیلسوفانی که خارج از دنیای مفاهیم، دعوت به زندگی لذت جویانه فردی می‌کردند. اما آن مفاهیم و این دعوت به جهان لذت جویی، هر دو از این حیث مشابه هم بودند که وجهی سوبژکتیو، منزوی، فردی و جدا از جهان اجتماعی و فرهنگی و تاریخی داشتند.

زمانی که سوژه‌های کنشگر با هم درگیر بودند، فیلسوفان نظر ورز منتقد نبودند تا مروج داوری اخلاقی و عقلانی باشند. حال که میدان از بازیگران کنشگر خلاق تهی شده بود، گروهی در کوچه و برزن به راه افتاده بودند و بر همه چیز اسید داوری می‌پاشیدند و ویران می‌کردند و چنین القا می‌کردند که در پس این ویرانی‌ها به سرعت، جنگلی سبز و خرم از دمکراسی و عقلانیت مدرن و توسعه سیاسی و اقتصادی شکوفا خواهد شد. کسانی هم در گوش جوانان می‌خواندند حال اگر جنگل سبزی هم جانشین نشد، به من و تو چه؟ لذت فردی خود را بچسب که دنیا خراب اندر خراب است. دم غنیمت بشمار که زندگی بر آب است.

 

نقشی که پست مدرن‌ها ایفا کردند

لیبرالیسم از اواخر دهه شصت ترویج شد و البته بازار خوبی هم ساخت. اما زبان ساده و صریح و منطقی‌اش، فاقد شور و هیجان کافی برای نسل تازه بود. یک همراه و همگام و مدد کار می‌خواست تا در صور انتزاعی مفاهیم پیچیده، تداعی‌گر افق‌های تازه باشد.

درست در کوران همین رویدادها موج پست مدرنیسم هم وارد ایران شد. من خود از جمله نخستین کسانی بودم که مجذوب مفاهیم و رویکرد آنان شدم. کسانی خلق و پیدا شدند که با مفاهیم گفتمان و نقد انتقادی و تولید یک منظرگرایی رادیکال، موجی دامنگستر از نیهلیسم فلسفی و سیاسی و اجتماعی را راهی فضا کردند. آنها به جای زبان منطقی و ساده، از زبانی پیچیده بهره مند بودند. پیجیدگی در کلام، بیش از نظم کلامی لیبرال‌ها، تداعی‌گر بود.

پست مدرن‌ها در بازار مصرف فکری، به منزله رقیب لیبرالیسم ظاهر شدند. پر شدن بازار مصرف از این دو رقیب، به مصرف کننده احساس انتخاب و اختیار می‌داد. در حالیکه این هر دو، بسته‌بندی‌های متفاوت از یک کالا بودند. در عمل هر دو در کار ویران کردن جهان اجتماعی و فرهنگی و سیاسی برای زیست طبقه متوسط و مدرن بودند. منظر گرایی پست مدرن‌ها، به معنای در پرانتز نهادن هر گونه امکان داوری بود. حذف داوری، درست همان چیزی است که جهان لذت جویانه لیبرال تقاضای آن را داشت.

اجازه بدهید با تعبیری روشن تر عرض کنم. پیشتر گفتم که موج لیبرال ایرانی در دو چهره ظاهر شد: کسانی که بر عقل فردی و قدرت داوری شخصی بنا شده بودند و کسانی که مروج لذت طلبی بودند. پست مدرن‌ها، عملاً در خدمت مروجان لذت عمل کردند و سنخ عقلانی نخست را به حاشیه راندند.

 

*****************

گویی پست ‌مدرن‌ها و لیبرال‌های لذت جو، با هم ائتلاف پنهانی داشتند. آنها با هم دست به کار یک جهاد مقدس شدند. حاصل جهاد مقدس آنها، جهانی است خالی از سرمایه‌های جمعی، خالی از سوژه‌های خلاق و آفرینشگر. خالی از امکانی که سوژه را برانگیزد تا در ائتلاف با دیگران، عزم به تاسیس جهانی تازه بر ویرانه‌های جهان قدیم کند. حاصل آن جهاد مقدس، سرزمین‌های سوخته از سرمایه‌های اجتماعی است. حاصل افق‌های تهی و خالی است.

من در آن محفل خصوصی که دکتر مردیهای عزیز هم حاضر بود، گفتم در ساختن این وضعیت من نیز سهمی دارم. نمی‌دانم چقدر. اما هر قدری که هست موجب شرمندگی است. امروز بر این باورم که روش‌ها و مفاهیم پست مدرن، اگرچه ممکن است حامل بصیرت‌هایی عمیق باشد، اگرچه ممکن است از حیث پژوهشی ارزشمند باشد، اما آنجا که بخواهد به منزله یک رویکرد استراتژیک در عرصه سیاست و جامعه و فرهنگ عمل کند، یک سم مهلک است.

 

از راه رسیدن یک رسول در بازار نیرنگ

پیرمرد کوتاه قد، یک پا، با صورتی که نشان می‌داد دائم الخمر است، گریه می‌کرد و مرتب تکرار می‌کرد تو فرستاده خدایی. تو فرستاده خدایی. اشک در چشم‌های من هم حلقه زده بود، دست و پاهام شل شده بودند رفتم و ساعت‌ها در کوچه‌های شهر پرسه می‌زدم.

ماجرا به شبی مربوط می‌شود که قرار بود سفری بروم. دلم هوای موسیقی‌‌های قدیم از جنس برنامه‌ گل‌های رادیو ایران کرده بود. در انبوه مغازه‌های شیک و پرنور، یک زیرپله‌ای توجهم را جلب کرد که شیشه‌ مغازه را پر کرده بود از فهرست موسیقی‌های قدیم و آنچه من دنبالش می‌گشتم. هفت هشت هزارتومان بیشتر در جیب نداشتم. با خود گفتم یکی دو سی دی می‌خرم برای فردا.

داخل مغازه شدم با پیرمرد مواجه شدم. معلوم بود ساعت‌هاست منتظر کسی است که وارد مغازه شود. فورا از روی چارپایه‌ای که نشسته بود جست زد و با تکیه بر عصایی که در دست داشت ذوق زده ایستاد. به محض اینکه گفتم دنبال چه هستم، از درون میزی که به آن تکیه داده بود، انبوهی از سی دی‌ها و دی وی دی‌های گوناگون بیرون آورد و روی میز پهن کرد و شروع کرد تبلیغات کردن. پرهیجان و تند و بی نفس سخن می‌گفت.

خیلی زود متوجه شدم دچار درد سر شده‌ام. قصد نداشت با یکی دو سی دی مرا از مغازه بیرون بفرستد. مشکل اساسی این بود که قیمت‌ سی دی‌هایش هفت هشت برابر دست فروش‌های شهر بود. سی‌دی‌هایی که معلوم بود خودش در خانه تکثیر کرده و با ماژیک و خط بد روی آن نوشته بود، شجریان، وفایی، دلکش، گوگوش، هایده و ...

 چشم به هم زدم، بیست و چند سی دی برایم کنار گذاشت. هر کدام با قیمت ده دوازده هزار تومان. جمع زد، چیزی نزدیک به سیصد هزار تومان پول شد. فکر کنم دویست و هشتاد هزار تومان.

از روز روشن تر بود یک حقه باز قرار است سرم کلاه بگذارد. دقایقی مقاومت کردم، خواستم از مغازه بیرون بروم، اما آنقدر گفت و هیجان ریخت و شلوغ کرد، که یکدفعه تسلیم شدم. نه فقط تسلیم شدم، بلکه از او تشکر هم کردم که چه سی دی‌ها و موسیقی‌های خوبی جمع کرده است. یک گنجینه است. معلوم نبود چرا چرب زبانی می‌کنم.

پولی در جیب نداشتم، باید با هم بیرون می‌رفتیم از طریق یک ای تی ام، پول به حسابش می‌ریختم. در مغازه را بست، با من لنگان لنگان همراه شد. نفس نفس می‌زد و با زحمت زیاد راه می‌رفت. اما ذوق زدگی از راه رفتن و صورتش موج می‌زد. کنار یک دستگاه خودپرداز ایستادیم، در حالیکه احساس می‌کردم سرم چه کلاه بزرگی رفته است، پول را پرداخت کردم. دلم می‌خواست به سرعت از شر این پیرمرد حقه باز مزاحم خلاص شوم.  

اما به محض اینکه پول پرداخت شد، ناگهان روی پله یک مغازه نشست. شروع کرد با صدای بلند گریه کردن. حیرت زده ایستادم و مات به او نگاه می‌کردم. دقایق چندی گذشت. شدت گریه او مانع از این بود که حرکت کنم. با دست پشت گردنش زدم و پرسیدم چه شده پدر؟ گفت من امشب به همین مقدار پول نیاز دارم. باید به صاحب خانه‌ام بدهم. امشب آخرین فرصت من بود. ناامید بودم. اما دیشب خواب دیدم کسی خواهد آمد و این پول را به من خواهد داد. آن کس که شب پیش خوابش را دیدم تو بودی. تو فرستاده خدایی، تو فرستاده خدایی. من ناخواسته در او آتش امید و ایمانی افکنده بودم.

ماجرا به سه چهار سال پیش مربوط است. من ساعت‌ها در کوچه‌های شهر پرسه می‌زدم و  از خود می‌پرسیدم آیا رسولی هست که همینطور در مغازه زیرپله‌ای ما را هم بگشاید. نوری بر جهان سرد و خاکستری بیافکند؟   

 

رنج های یک مرد انقلابی

انقلاب را به یک صحنه تئاتر تشبیه کنید: پیش از انقلاب در صحنه گشوده سیاست، چند نفر از دولتمردان در پرتو نورافکن‌های نیمه جان صحنه دیده می‌شوند. مردم تماشاگرند. موسیقی کسالت‌بار و خسته‌ای نواخته می‌شود. رخوت بر همه جا حاکم است. یکباره بر طبل‌ها می‌کوبند، شیپورها به صدا در می‌آیند، مردم از صندلی‌های تماشا بر می‌خیزند. به صحنه هجوم می‌برند. نورافکن‌ها با پرتوی صد برابر مردم را در کانون صحنه می‌درخشانند. دولتمردان قلیل رژیم پیشین، در بخش تاریک و نحس صحنه نشانده می‌شوند. موسیقی به اوج می‌رسد، نفس‌ها از شدت هیجان در سینه‌ها حبس می‌شود. اما به تدریج نوای حماسی صحنه فرود می‌آید، آرام و آرام‌تر، مردم به تدریج در حاشیه صحنه بر زمین می‌نشینند، و از میان آنها، پنچ، ده، بیست یا پنجاه نفر بر می‌خیزند، و به کانون صحنه می‌آیند. آنها مردان انقلابی‌اند. نورافکن‌ها بر آنها تمرکز می‌کنند، آنها می‌درخشند. هر چه بیشتر می‌درخشند، مردم بیشتر در سایه روشن حاشیه‌های صحنه می‌مانند. هاشمی رفسنجانی یکی ازآنها بود. 

آنها چهره‌های پراقبالی به نظر می‌آیند. ستاره بخت‌ آنها روشن به نظر می‌رسد. اما به واقع هیچ کس نمی‌داند در دل این چهره‌های سفید و براق صحنه، چه خبر است. شادی‌ها و اندوه‌ها و فرصت‌ها و تراژدی‌های گوناگونی اتفاق می‌افتد. اما مردم که یک یک، به صندلی‌های تماشا بازمی‌گردند، تنها شانس و اقبال و بخت آنها را می‌بینند. قرار است در این یادداشت، به عسرت‌های آنان نیز توجه دهم. هاشمی رفسنجانی در آخرین ملاقات‌های خود به بهانه ستمی که بر امیرکبیر رفته بود، اشک ریخت. اشک‌های او نشانی از همان اندوه‌ها و عسرت‌های پنهان است. عمق تراژدی آنجا بود که در زمان حیاتش، کمتر کسی این گریه را جدی گرفت. کمتر کسی متوجه است که مردان انقلابی، بخت واقبال زیادی دارند، اما عسرت‌های چندی نیز روح و روان آنها را می‌آزارد. به چند مورد از این عسرت‌ها خواهم پرداخت.

 

الف: رنج در فاصله میان بود و نمود

مردان انقلابی در شمار همان افراد متوسط الحالی هستند که توانایی‌ها و ناتوانی‌های بسیار دارند. مثل انسان‌های معمولی  دیگرند. بود واقعی شان، پر از ناتوانی‌ها و نادانی‌ها و بلد بودن‌ها و نابلد بودن‌هاست. اما مردان انقلابی علاوه بر بود، یک نمود هم دارند. تبلیغات در  مخیله مردم تازه از انقلاب فراغت یافته، تصویر شگفتی از آنها ساخته است. آنها رستم‌اند، مقدس‌اند، معصوم‌اند، قدرت‌‌های عظیم دارند، هیچ مانعی پیش روی آنها نیست. هر چه بخواهند عملی می‌شود، گویی آنها فاقد همین بدن معمولی با گوشت و پوست آسیب پذیرند. هر یک گویی یک دماوندند، سنگی و سنگین، پرشکوه و قدرتمند. فاصله میان این نمود با بود واقعی آنها، شکاف عمیق و رنجباری است. از میان کسانی که به عنوان دولتمردان تازه در صحنه آمده‌اند، معدود کسانی هستند که این فاصله را تاب می‌آورند. برخی از میان صحنه برخاستند و به صف تماشاگران پیوستند. گمنامی را به تحمل این فاصله ترجیح دادند. برخی نمودشان را به سخره گرفتند. حسینعلی  منتظری از آنجمله بود. در مقابل دوربین تلویزیون ساده و عامیانه و حتی مضحک ظاهر می‌شد. نمی‌خواست نمود بر بودش غلبه کند. این قبیل شخصیت‌ها اصولاً خود را به دام این فاصله نیانداختند. اما هاشمی رفسنجانی در زمره شخصیت‌هایی بود که ساماندهی به نظام جمهوری اسلامی را بر عهده گرفت و چاره‌ای جز این نداشت که به همان سیاق نمودش ظاهر شود. او مرد دوم جمهوری اسلامی بود، فرمانده جنگ بود، سردار سازندگی بود، و پس از آیه الله خمینی، برای یک و نیم دهه، مهم‌ترین چهره سیاسی کشور بود. این سنخ از مردان انقلابی اگر در تحقق آنچه نمودشان اقتضا می‌کند موفق نشوند که علی الاصول نمی‌شوند، در عسرت و رنج می‌افتند. برای چنین کسانی بازگشت از آن نمود برساخته بسیار دشوار است. شاید اشک‌های هاشمی رفسنجانی به این فاصله بازمی‌گشت. 

ب: رنج در فاصله میان امروز و فردا

مردمان معمولی به حال و اکنون خود فکر می‌کنند. چندان دلمشغول فردا، و سال‌های پس از خود نیستند. مردمان معمولی بی تاریخ زندگی می‌کنند. مردان انقلابی اما، تاریخ پیدا می‌کنند. می‌دانند که سال‌های سال پس از مرگ‌شان همچنان زنده‌اند، موضوع گفتگو و بحث و جدل. همه کلماتی که بر زبان آورده‌اند و تصاویر و اقداماتشان، موضوع پژوهش و تاملات بعدی خواهد بود. آنچه امروز پنهان کرده‌اند، فردا آشکار خواهد شد. مردان انقلابی هر چه زمان بگذرد، بیشتر و بیشتر در معرض تابش نور قرار خواهند گرفت. هرچه امروز فاعلیت دارند، در بستر تاریخ، شیئیت پیدا می‌کنند. توانی برای توضیح ندارند فقط توضیح داده می‌شوند. مردمان معمولی، تنها ممکن است به قیامت و محضر الهی بیاندیشند، مردان انقلابی، دلنگران تاریخ هم باید باشند. 

به هرحال فاصله‌ای هست میان تصویر مردان انقلابی در دوران حیات خود، و تصویری که ازآنها در بستر تاریخی ساخته خواهد شد. گاهی این فاصله مرد انقلابی را به وجد می‌آورد: هنگامی که تصور کند زمان حقانیت او را آشکارتر خواهد کرد، و گاهی این فاصله مرد انقلابی را دلنگران می‌کند، اگر تصور کند، تاریخ تصویر مثبتی از او ثبت نخواهد کرد. روان مرد انقلابی میان این خوف و رجاء همیشگی است. 

هاشمی رفسنجانی اما، وضعیت پیچیده‌ای داشت. ماجرا به پس از وفات او واگذار نشده بود. یک دهه هنوز زنده بود که جریان‌های مختلف دست به کار ثبت چهره تاریخی او شده بودند. او در مدت عمر سیاسی پس از انفلاب خود، چهره‌ها و نقش‌های متفاوتی اختیار کرده بود. هر کس هاشمی رفسنجانی را به اعتبار یکی از نقش‌ها معتبر می‌شمرد و به اعتبار نقش‌های دیگر نامعتبر. کمتر کسی بود که هاشمی به منزله یک کل یکپارچه را معتبر بداند. همه از جهاتی دوستش داشتند و از جهاتی منتقدش بودند. 

ج: رنج در فاصله میان وعده‌ها و دستاوردها

مردان انقلابی می‌آیند تا به جای رژیم منحوس، یک نظام سیاسی تازه بنا کنند. این کار تازه که بر گردن آنهاست، با هدایت و رهبری انقلاب که پیش از این عهده دار بودند از زمین تا آسمان متفاوت است. هنگامی که دست در کار نوشتن اعلامیه و شعار و فریادهای انقلابی بودند، همه ارزش‌های انسانی پاک و عالی‌ترین آرمان‌های تاریخی بر زبانشان جاری است. کافی است از شجاعت، صراحت، صداقت، و قدرت کلام بهره‌مند باشی تا مردم در ضیافت سخن و رفتار مرد انقلابی، خود را در معرض رهایی از همه عسرت‌های زندگی بیابند. 

سامان‌دهی به یک نظام سیاسی تازه اما از جنس و سنخ دیگری است. استعدادهای دیگر می‌خواهد. استعدادهای دوران حیات انقلابی، نه تنها در این بستر تازه مددکار نیست، بلکه گاهی مزاحمت هم ایجاد می‌کند. اینجا، حل مشکلات عینی و واقعی، و توزیع ارزش‌های مادی، منزلتی و قدرتی بر عهده مرد انقلابی است. برادران همدل، یکباره به سر و کول هم می‌زنند تا در صف توزیع از دیگران جلو بزنند. منظومه مشکلات عینی و نحوه حل دعوای بین مدعیان برای کسب امتیازات، سرانجام به تولید و تکوین یک نظام سیاسی تازه می‌انجامد. 

میان آنچه سرانجام در نتیجه آشوب منازعات و رقابت‌ها به عنوان یک نظام سیاسی مستقر می‌شود با آنچه مرد انقلابی در دوران بسیج وعده داده بود، تفاوت‌های بسیار است. زندگی در فاصله میان این دو طاقت فرساست. این خطر وجود دارد که در همان روزهای نخست، مردمی که دیگر در صندلی‌های تماشا جا گرفته‌اند، تو را متهم به دروغ گویی و فریب کنند. اگر هم بتوان قضاوت مردم را به تاخیر انداخت، مرد انقلابی، نمی‌داند با دوگانگی در درون خود چه باید بکند. 

فشار و رنج این فاصله، مردان انقلابی را به چند گروه تقسیم می‌کند: کسانی از آنچه به عنوان یک نظام مستقر شده، فاصله می‌گیرند و به همان ارزش‌های والا وفادار می‌مانند تا هم چهره بیرونی‌شان را حفظ کنند و هم در درون احساس گسست نکنند. گروهی مرتب بر طبل آینده می‌کوبند و به مردم وعده می‌دهند آن ارزش‌های والا در راه است. کمی باید صبور باشند وانتظار بکشند. کسانی بر تداوم نظام پا می‌فشرند و از ارزش‌هایی که حیثیت نظام را به سوال می‌کشد، انتقام می‌کشند. کسانی هم از این و هم از آن قهر می‌کنند و اصولاً سیاست را عرصه دروغ و ناراستی به شمار می‌آورند و به وادی‌های دیگر سر می‌نهند. کسانی نادم می‌شوند و به اعاده همان چهره پاک اولیه اقدام می‌کنند. 

هاشمی رفسنجانی، در بیشتر عمر سیاسی پس از انقلاب خود در شمار مردانی بود که فکر می‌کرد می‌تواند پرچم‌دار تحقق آن ارزش‌های انسانی والا باشد. اما هرچه گذشت، به ویژه در سال‌های آخر، به گروه نادمان پیوست. به اهمیت مردم پی برده بود. باور کرده بود مردم باید به صحنه بازگردند. از حاشیه به متن بیایند و ماشینی را که دیگر از فرمان او تبعیت نمی‌کرد به مسیر سلامت هدایت کنند. 

د: رنج در فاصله میان مقتضیات حفظ ارزش‌ها با مقتضیات حفظ اصل نظام

این فاصله بعد دیگری است از آنچه در محور پیشین گفته شد. در یک وضعیت انقلابی، ترویج ارزش‌های انقلابی با مقتضیات بازتولید و حفظ نظام سیاسی سازگار نیست. میان این دو فاصله عمیقی هست. تنها زمان و تاریخ است که می‌تواند این فاصله را پر کند. تنها در سرانجام تاریخ است که مقتضات حفظ نظام، با مقتضیات عدل و آزادی سازگار می‌شود. به باور هگل، در بستر تاریخی است که آرمان آزادی با واقعیت امنیت یا قانون پیوند پیدا می‌کند. باید صبور بود تا به تدریج بتوان عدالت را با آزادی گرد آورد. اما انقلاب، بر خیال پرش از موانع تاریخی روی می‌دهد. به این جهت، همیشه انقلاب‌ها، در شکاف میان آرمان‌ها و مقتضیات حفظ نظام دچار گسیختگی می‌شوند. 

در موقعیت انقلابی، هیچ کس به این نکته فکر نمی‌کند که چطور می‌توان در عمل یک نظام عادلانه را با مقتضیات رشد اقتصادی جمع کرد. هیج کس به این فکر نمی‌کند که فقدان یک بوروکراسی کارآمد، چطور با مدیریت منصفانه سازگار خواهد افتاد. کسی دلنگران آن نیست که با فقدان یک فرهنگ مدنی، نمی‌توان یک فضای دمکراتیک، سالم و گفتگویی سامان داد. در شرایط انقلابی، مردم و انقلابیون فکر می‌کنند همه از خود و منافع فردی خود گذر کرده‌اند. از گرمای حضور جمعی، این تصور به ذهنشان می‌افتد که همه یک خانواده صمیمی‌اند. کسی در آن شرایط قادر به فهم این نکته نیست که اگر نظم تازه برقرار شود این آدمیان دوباره به وضعیت‌های طبیعی بازخواهند گشت. خودخواه و سودجو و منفعت طلب. همه پس از پیروزی انقلاب، در مخاطره افتادن دراین ورطه خطرناکند. منجمله خود آن مردان انقلابی شاید پیش از عامه مردم. 

وقتی نظام سامان پیدا می‌کند، حفظ نظام، مقتضی زندگی در متن این واقعیت‌های روزمره است. در چنین وضعیتی، حفظ نظام، مقتضیاتی تازه خواهد یافت. سرکوب، دروغ، فریب، در زمره این مقتضیات هستند. درست در همین نقطه است که مردان انقلابی، گاه قربانی مقتضیات حفظ نظام می‌شوند و گاه قربانی مقتضیات حفظ ارزش‌ها. هاشمی رفسنجانی کمی قربانی این، و کمی قربانی آن بود.  

ه: رنج در فاصله میان یک مرد دینی و یک مرد سیاسی

مردان انقلابی که عهده دار تاسیس نظام جمهوری اسلامی شدند، بیشتر از طیف روحانیون بودند. آنها پیش از آنکه یک مرد سیاسی باشند یک چهره دینی بودند. حفظ اصالت و یکپارچگی این دو چندان هم که تصور می‌رفت سازگار نبود. حفظ قداست دینی، با مقتضیات سیاسی به ویژه سیاست مدرن سازگار نشد. در عمل گاهی این دین بود که ابزار پیشبرد تداوم حیات سیاسی شد. آنگاه مرد انقلابی به ویژه در جمهوری اسلامی، نمی‌داند برای خود و غیر، چطور صداقت دینی خود را اثبات کند. گاهی مصالح، مناقع و خیر عمومی است که به ابزاری برای تامین مقتضیات حیات دینی تبدیل شد. آنگاه مردان انقلابی، نمی‌دانستند چگونه باید به مردم پاسخ دهند. آنها صادقانه قصد کرده بودند دین و دنیا و آخرت مردم را تامین کنند. سرانجام کار، معلوم نبود چه شد. کدامیک تامین شد، کدامیک فدای دیگری شد. 

********

این فهرست می‌تواند ادامه پیدا کند. مقصود، امکان درک متقابل بود میان کسانی که در مصادر امورند و کسانی که در قاعده هرم حیات سیاسی تنها تماشاگرند. حیات سیاسی ما، پر از حماسه و پر از تراژدی است. در آشوب حیات سیاسی کسانی به موقعیت‌هایی پرتاب می‌شوند که چندان پیش بینی شده نیست. هاشمی رفسنجانی از آنجمله بود. شاید صدها سال پس از ما، او و کارنامه سیاسی‌ و شخصیتی‌اش، همچنان محل بحث و گفتگو باشد. از امروز تا فرداهای دیگر، هیچ کس نمی‌تواند قضاوتی نهایی و سرراست از او عرضه کند. اما این پیچیدگی به او ربط نداشت. او به خودی خود ساده‌تر و سرراست‌تر از آن بود که تصور می‌رفت. اما حامل پیچیدگی‌هایی بود که حیات سیاسی ما در آن غوطه‌ور است. در این وضعیت پیچیده، اگر شخصیت‌ها بیش از حد معمول، محوریت پیدا کنند، تراژدی بیش از حماسه قابل انتظار است. 

این یادداشت در نشریه پیام ابراهیم، شماره 19، سال سوم، بهمن و اسفند سال 95 منتشر شده است. 

روز ملی گناهکاران

ما مثل هر ملتی در جهان امروز، روزهای ملی داریم.  این روزها برای تحصیل دو هدف برگزار می‌شود. دستاورد اول، برگزاری نمایشی پرشکوه است در چشم دیگران. ضمن چنین مراسمی است که دیگران ملتی را شاد، پرعظمت، پرغرور و واحد می‌یابند. دستاورد دوم، احساس فردی تک تک مشارکت کنندگان در مراسم است. در این روزها قرار است دست جمعی افتخار کنیم. عظمت جمعیت، و احساس جمعی افتخار، به هر یک از شرکت کنندگان قدرتی عطا می‌کند که در زندگی خصوصی خود اثری از آن نمی‌یابد. در این روزها، هر کس با هزار گرفتاری و احساس تحقیر و نادرستی در زندگی خصوصی، در جمعی حاضر می‌شود که همه احساس غرور می‌کنند. بزرگداشت روزهای ملی، اصولا یک مناسک ضروری برای تداوم ملت است.

اما اجازه بدهید به یک دستاورد سوم هم اشاره کنم.  

این مراسم بزرگداشت همانقدر که مراسم به یاد آوری افتخارات بزرگ است، مناسک فراموشی هم هست. هر ملتی دارای پیشینه‌های شرم آور هم هست. جمع هر ملتی مملو از سرکوب شدگان، محرومین، گرسنگان، و از راه ماندگان است. در این رزوها، با یاری حضور جمعی‌، کوتاهی‌ها، قصور، خیانت‌ها و خباثت‌های فردی و جمعی فراموش می‌شوند. بگذارید کلمه مناسب‌تری به کار ببرم. در این روزها، خبائث جمعی‌ و خباثت فردی هر کس در زندگی خصوصی، مشروعیت پیدا می‌کند و همه تطهیر می‌شوند. دوباره به شیوه‌ای از زندگی بازمی‌گردند که حاصل آن، سرکوب گروهی، تداوم محرومیت جمعی، و به حاشیه رانی مردمانی است.  

 

به همین خاطر، روزهای ملی، قاعده تماشاکردن خود را دارند.

 به این روزها و مناسک آن به شیوه خاصی باید نگریست. در این روزها، فرد مهم نیست جمع است که اهمیت دارد. افراد با همه کژی‌ها و ناراستی‌های جاری در زندگی خصوصی‌شان، سلول کوچکی هستند از یک اندام بزرگ مقدس. در این سنخ مراسم، نباید خیلی ریز بین باشید. باید از بالا به جمع بنگرید. همیشه احساس کنید در یک پشت بام بلند ایستاده‌اید و به جمع می‌نگرید. جمع پرهیبت و عظمت است. اگرچه تک تک افراد حاضر ممکن است هزاران معضل روحی و خباثت اخلاقی داشته باشند. اما اینجا در تصویر پرعظمت جمعی، گویی همه خباثت‌ها و دروغ‌ها و فریب‌های خصوصی حل شده‌اند. همه شعارهای جمعی می‌دهند، پلاکاردها و تصاویر بزرگ حمل می‌کنند. این شعارها و تصاویر به عظمت جمعی کمک می‌کند و به میل انحلال فرد در جمع.

روزهای ملی البته ضروری‌اند و در دنیای امروز اجتناب ناپذیر. اما کاش یک روز ملی دیگر هم به این همه می‌افزودیم و آن روز ملی گناهکاران بود. موضوع این مناسک، اعتراف هر کس به گناه خصوصی‌اش بود. هیچ کس دیگری را متهم نمی‌کرد. قاعده این روز، متهم دانستن خود بود. قرار بر این بود که هر کس، یک پلاکارد کوچک حمل کند و در آن فهرستی از نادرستی‌های خود را بنویسد. در این مراسم، هیچ شعار جمعی سر داده نمی‌شود. راه پیمایی سکوت است.

در روز ملی گناهکاران، اگر به پشت بام بروی، یک عظمت خالی می‌بینی. عظمتی خالی از سلول‌هایی که پیوسته باشند. اگر چیزی این همه را به هم پیوند می‌دهد بغض و شرمندگی تک تک افراد است که در تلاقی با هم، حس نیاز به یک گریه جمعی پدید آورده‌اند. اگر در پشت بام باشی، چندان تاب نمی‌آوری، به جمع پشت می‌کنی، می‌نشینی و در لاک خود فرومی‌روی.

روز ملی گناهکاران هم خیلی سرد است و هم خیلی گرم. سرد است به این خاطر که انگار لباس در تن نداری. احساس خجالت می‌کنی. بودن دیگری، تنت را می‌لرزاند. با این همه اینجا هیج کس افتخار نمی‌کند. دیگری نیز احساسی شبیه تو دارد. نفس حضورش در این مناسک جمعی، حاکی از گناهکار بودن اوست. همین احساس، مناسک را گرم می‌کند. روز ملی گناهکاران، روز شورمند و گرمی است چرا که تو برای نخستین بار این فرصت را پیدا کرده‌ای که در جمع باشی و از خود فاصله نگیری. همان که حقیقتا هستی باشی. اینجا جمع برای نخستین بار امکان فردیت اصیل به تو داده است.

خبرنگاران می‌توانند به طور گسترده در این مراسم شرکت کنند. می‌توانند دوربین‌های خود را بر پلاکاردهای کوچک زوم کنند. می‌توانند در رسانه‌ها منتشر کنند که یک ملت در گذشته دست به کار چه فجایعی بوده‌اند، چه مصیبت‌ها که بر سر هم آورده‌اند، چقدر به هم خیانت می‌کنند، چقدر به دوستان خود دروغ می‌گویند. چقدر با نگاه سرد به کودکان گرسنه و سیاه در خیابان‌های سرد تهران می‌نگرند. چقدر به اموال دیگران تعرض می‌کنند. تا کجا به یکدیگر بی رحمانه رفتار می‌کنند. با این همه قدرت و صداقت جمعی‌شان، این امید را ایجاد می‌کند که همه چیز رو به بهبود است. تنها این تصویر تلخ است که فردای شیرین را نوید خواهد داد. کدام دیگری است که در مقابل این تصویر، به جمع این گناهکاران درود نفرستد و احساس خجالت در درون خود نکند؟

آنها که در مراسم ملی گناهکاران شرکت نمی‌کنند، دو گروه‌اند. نخست کسانی که از خود  و مردم خجالت می‌کشند. آنها قابل درک‌اند. خانه نشینانی که بیشتر از حد معمول شرمنده‌اند، قابل درک‌اند. اما دومین گروهی که در مراسم شرکت نمی‌کنند کسانی هستند که فکر می‌کنند عصمت دارند و هیچ گناهی مرتکب نشده‌اند. آنها بی تردید دیگر در میان مردم جایی ندارند. روز ملی گناهکاران، با این فرض بنیادی برقرار می‌شود که هر کس گناهی بر گردن دارد و هیچ کس بی گناه  نیست.

تنها در مراسم ملی گناهکاران است که خدا به راستی حضور پیدا می‌کند. جمع در میدانی بزرگ گرد می‌آیند. صداهاشان در گلو مانده است، سینه‌هاشان سنگین است. اشک هاشان جاری است. پر از شرم‌اند. پر از خالی‌اند. تنها در جمع پر از خالی خدا حاضر می‌شود. با چشمانی پر از خشم و مهر به جماعت می‌نگرد. مردم نیز پر از احساس جمعی خوف و رجاء‌اند.

روز ملی گناهکاران را نه هر سال، بلکه هر دهه یکبار اجرا کنیم. هر نیم قرن یکبار، هر یک قرن یکبار.

از برکت این روز ملی، تردید نکنید چشمه‌های خشک عشق دوباره سر باز می‌کنند. دوباره آغاز می‌شویم. از شر سالوس و ریایی که همه وجودمان را گرفته نجات خواهیم یافت. دوباره می‌توانیم به هم اعتماد کنیم. دوباره یکدیگر را دوست خواهیم داشت. یکدیگر را به ابزار اهداف پلید خود تبدیل نخواهیم کرد. باور کنید دوباره متولد خواهیم شد. زندگی دوباره آغاز خواهد شد. ما در روزگاری به سر می‌بریم که احساس راستین ملت بودمان وابسته به آن است که دست کم یکبار مراسم ملی گناهگاران را برگزار کنیم.