کبوتران منزلت

اهالی موسیقی و نمایش در ایران، همیشه طرفداران زیاد داشته‌اند و دارند. اما لزوماً همیشه صاحب منزلت نبوده‌اند. هنرمندان به یکی از قطب‌های منزلت در جامعه ایرانی بدل می‌شوند و این یک رویداد تازه است.

موسیقی و نمایش، برای همه مخاطبانش، اوقات لذت بخش فراهم می‌کند. به همین جهت آنها طرفداران زیادی دارند. چهره و حتی زندگی شخصی شان، برای مردم هیجان انگیز است. دوستشان دارند و ماجرای زندگی آنان را دنبال می‌کنند.

قصه منزلت اما قصه دیگری است. زمانی که شخصیتی واجد منزلت می‌شود، اقتدار پیدا می‌کند. در جایگاه یک الگو تکیه می‌زند. واجد معنویتی قلمداد می‌شود. اعتبار عمومی پیدا می‌کند. گویی به یک منبع تولید معنا در زندگی تبدیل می‌شود. مردم در دوره‌های مختلف، گروه‌های مختلفی را واجد منزلت قلمداد می‌کنند. می‌توان از طریق تحولی که در مراجع دارای منزلت پیدا شده، به تحولات یک جامعه پی برد. اگر این سخن راست باشد که هنرمندان طی دو سه دهه اخیر، واجد منزلت شده‌اند، به این معناست که اتفاق تازه‌ای در جامعه افتاده است. مرجعیت از جایی به جای دیگر انتقال پیدا کرده است. می‌توان مرجعیت را همانند گروهی از کبوتران مهاجر تشبیه کرد. آنها هر از چندی از بامی به بام دیگر می‌نشینند.

سه مطلوب اجتماعی وجود دارد: قدرت، ثروت و منزلت. این سه همیشه یک جا با هم جمع نمی‌شوند. در هر جامعه نهادین شده، قدرت و ثروت کنار هم می‌ایستند. بخصوص در یک جامعه با منابع رانت. آنها که صاحب قدرتند صاحب ثروت هم می‌شوند و آنها که صاحب ثروت، قدرت هم کسب می‌کنند. شبکه قدرت و ثروت وقتی کنار هم می‌ایستند، مردمی که دستشان خالی است، کبوتران منزلت را از بام آنها می‌پراکنند. انتقال مرجعیت و منزلت از جایی به جای دیگر، راهی برای مقاومت در مقابل شبکه ناگشودنی ثروت و قدرت می‌شود.

انتقال منزلت از جایی به جای دیگر، یک نشانه خواست مردم برای تغییر است.

در ایران پیش از انقلاب، کبوتران منزلت به تدریج از بام صاحبان ثروت و قدرت برخاست و بر بام روحانیون، متولیان امور دینی و روشنفکران نشست. پیوند دین با سیاست، به تدریج سبب شد کبوتران منزلت راه تازه‌ای در پیش گیرند. پیشترها بام روحانیون، اساتید دانشگاه، و روشنفکران پر از کبوتران منزلت بود. به نظر می‌رسد کبوتران به تدریج برخاسته باشند. به بام آنها نظر کنید، خیلی خلوت‌تر از گذشته است. مردم دست به کار پراندن کبوتران منزلت‌اند.

جامعه ای که کبوتران منزلت در آن سرگشته باشند، مردم احساس بی پناهی می‌کنند. جامعه و حیات اخلاقی مردم نیازمند گروه های مرجع اقتدار بخش و مولد مرجعیت است. هنرمندان بخصوص اهل موسیقی در چنین شرایطی جایگاهی تازه پیدا کرده‌اند. مردم کبوتران منزلت را به سمت بام آنان هدایت می‌کنند.   

ظهور یک قطب تازه مرجعیت، درست مثل ثروت و قدرت، مولد تنازع است. هنرمندی که صاحب منزلت شده، هدف حمله قرار می‌گیرد. بزرگان و پیش کسوت‌ها، ممکن است تاب برتری یکی بر خود را نداشته باشند. به نظرم حمله  اکبر گلپایگانی به محمد رضا شجریان یک نشانه از همین رویداد است. پیش از او،  هنرمند بزرگ مرحوم محمد رضا لطفی به بزرگ آواز ایران مرتب حمله می‌برد. در این میان، سخن امام جمعه مشهد مبنی بر اینکه او یک استعداد از دست رفته است البته شنیدنی بود. آنهم در حالی که استاد هنوز از بستر یک بیماری دشوار برنخاسته است. ماجرا به عرصه موسیقی هم محدود نیست، حمله جناب جمشید مشایخی پیشکسوت تئاتر و سینما به عزت الله انتظامی هنرمند بزرگ و والای این سرزمین از همین سنخ بود.

هنر دیگر صرفاً عرصه تولید لذت نیست، صرفاً مولد ستاره و جمع هواداران و طرفداران نیست. هنر به کانونی از تولید مرجعیت تازه تبدیل می‌شود. خوب است هنرمندان در چنین شرایطی نقش خود را دریابند. جامعه‌ای به هنر رو آورده است. جامعه‌ای که ارزش‌های دینی‌اش به تاراج مراجع قدرت رفته، و مواریث معنوی‌اش به کالای کسب ثروت و قدرت تبدیل شده است. روشنفکرانش اگر در بازار ثروت و قدرت سهام نداشته باشند، در وادی سرگشتگی دچارند. در چنین شرایطی مردم از زیبایی و جذبه هنر، امکانی برای استعلای معنوی می‌جویند.

@javadkashi

آنکه با غیاب خود حاضر است

مادران وگاهی پدران، با مرگ خود حاضر می‌شوند. وقتی زنده‌اند، گویی غایب‌اند، دیده نمی‌شوند، درست مثل ستون‌های یک ساختمان بزرگ. اما وقتی می‌میرند، غیاب شان مثل شالوده و بنیاد یک بنا که از دست رفته آنها را همه جا حاضر می‌کند. تو هر آن منتظری سقف برسرت خراب شود. بنا فروبریزد. درست مثل وقتی اعتماد خود را به استواری زمین از دست می‌دهی. مرگ مادر یا پدر، مثل از دست رفتن اعتماد به استواری زمین، قدم برداشتن را ناممکن می‌کند. برای قدم برداشتن، به فقدان مادر یا پدری می اندیشی. اینچنین مادر یا پدری که مرده، با فقدان خود در زندگی تو حاضر می‌شود. یک فقدان بنیادی. آنها از این پس در زندگی تو به منزله آنی که نیست ایفای نقش می‌کنند.

برای کودکان چیزی دشوارتر از این نیست که فرد دیگری بخواهد این فقدان را پر کند. وقتی مرد ازدواج مجدد می‌کند، کودکان باید دیگری را به جای آنی که از دست رفته بپذیرند. شدنی نیست. کودک گاهی با آنی که به جای زخم فقدان مادر نشسته می‌ستیزد. او جویای همان زخم فقدان است. خو کردن به دیگری برایش ناممکن است. خونی که از زخم فقدان می‌ریزد، شرط آشتی فرد با خود است. خو کردن با پدری که ناپدری است یا مادری که نامادری است، فرد را با خود بیگانه می‌کند. با این همه چاره‌ای نیست. باید قدر آنها را دانست، اما نباید فراموش کرد که آنها نامادری یا ناپدری‌اند.

خدا نیز با فقدان خود در میان ما حاضر است.

دست کم در این روزگار. امور این جهان و آدم‌ها، مناسبات و غایات و ترتیبات زندگی، همه همان نامادری و ناپدری‌اند. به جای مادر از دست رفته نشسته‌اند، اما نیستند. باید قدرشان را دانست، اما مرتب به خود یادآور شد که این‌ها جایی که جایشان نیست نشسته‌اند. گاهی باید هر آنچه هست را طرد و نفی کرد تا زخم فقدان خداوند سرباز کند، خون چکان کند، و درد فقدان استخوانت را بساید، تا احساس اصالت کنی. خود را بازیابی. این خون تطهیر کننده است.

چسب و چسب‌هایی هست که بر زخم فقدان خداوند چسبانیده‌ایم. چرا که خون چکان زخم فقدان خداوند، زندگی را ناممکن می‌کند. چسب‌هایی که بر این زخم ها نشسته‌اند، التیام بخش‌اند. وجودشان مغتنم است. اما به شرطی که مرتب یاد آور شوند آنها صرفاً التیامی بر زخم فقدان خداوندند. دین در این عالم همین نقش را ایفا می‌کند. همه باورهای دینی و شرایع و آموزه‌ها تا جایی که التیام بخش‌اند و یادآور فقدانی بنیادی در عالم، تعالی بخش‌اند. اما ادیان تاریخی که با منافع و طبقات صاحب نفوذ و سازمان قدرت در هم پیچیده‌اند، چنین نمی‌کنند. خود را تجلی بخش حضور خداوند جا می‌زنند. همه توش و توان خود را مصروف آن می‌کنند که اساساً چیزی به نام زخم فقدان را فراموش کنیم. فراموش کنیم اینجا تنها زخم و خون ریزان فقدان خداوند سهم ما از وجود خداوند است. درست مثل نامادری که همه تلاش خود را مصروف آن می‌کند تا مادر از دست رفته را از خاطر کودک بزداید.

مادر یا پدر تقلبی، ممکن است کودک را فریب دهد. اما اساس این نسبت عمیق را ویران می‌کند. کودک به دیوار دروغ تکیه می‌کند. اما دیوار دروغ دیوار نیست. کودک سقوط خواهد کرد. آنگاه به هیچ چیز اعتقاد نخواهد آورد. جهان در اساس خود به منزله دروغ بر او پدیدار می شوند زندگی را یک دروغ بنیادی قلمداد می‌کند.

دین برای آنکه دستمایه کسب ثروت و قدرت و منزلت باشد، نیازمند بندگان سر به راه است. مردم به شرطی به بندگان سر به راه تبدیل می‌شوند که از شیوه حضور خداوند به منزله فقدان در این عالم، بی خبر بمانند. به جای رنج ناشی از غیبت خداوند در این عالم، سر به آستین قدرت و ثروت ومنزلت متولیان بسایند. این کاری بوده که طی این سه چهار دهه اخیر با مردم کرده‌ایم. آنچه باید یادآور خداوند و غیبت خونین او باشد، خود به جای خداوند نشسته است. نامادری، مدعی مادری شده است.

مرتب کسانی را می‌یابی که از تکیه بر دیواری که دیوار نیست خبر می‌دهند. سقوط می‌کنند. برمی‌خیزند. بی اعتقاد، سرد، گسیخته، ناباور، خطرناک، خودخواه، منتظر فرصت برای کسب بیشترین لذت فوری، و البته ناراضی و پوک. گوشی برای شنیدن ندارند. حتی سخنی هم برای گفتن. ماشین‌ هوس‌های بی پایان و بی‌نام‌اند. 

دمکراسی خواهی و جریان اعتدال

موازنه نیروهای سیاسی در ایران به سمت تازه‌ای پیش می‌رود. صف بندی‌های گذشته به تدریج کم رنگ می‌شود. همراه با این تحولات، مفاهیم سیاسی نیز دوباره بازیابی شوند و جایگاه تازه‌ای پیدا کنند. از آنجمله دمکراسی خواهی.

چند انتخاباتی که پشت سر گذاشته شد، یک جمع بندی تازه میان صاحب منصبان سیاسی، و محافل تصمیم‌گیر ایجاد کرده است: در فضای دو قطبی اصلاح طلبی و اصولگرایی، اصولگرایان چندان شانسی ندارند. باید به ائتلاف تازه‌ای میدان داد که دائر مدار آن، نوعی پراگماتیسم سیاسی است. این ائتلاف، به سمت تقلیل تنش‌های جهانی، و تساهل نسبی در عرصه فرهنگی و اجتماعی پیش می‌رود. متوجه تقلیل مشکلات اقتصادی است. چهره‌ای عملگرا و معطوف به حل مسائل مشخص دارد.

زبان این جریان، بیشتر شبیه ریاضیات است. در میان ده‌ها فرقه و جریان سیاسی که پیرامون مسائل فکری و عقیدتی در حال جنگ و جدالند، تنها کسی می‌تواند توافق همه را جلب کند که بگوید دو دو تا چهار تا. یکی از اسلام می‌گوید، یکی از دمکراسی، یکی از حقوق بشر دم می‌زند، دیگری از ارزش‌های انقلاب، در این میان اگر کسی از لزوم افزایش اشتغال سخن بگوید و به ملزومات آن اشاره کند، درست مثل کسی است که گفته دو دوتا چهارتا.

تا زمانی که پراگماتیسم سیاسی در عمل نیز بتواند توفیق نسبی پیدا کند، مفاهیم انتزاعی‌تر در عرصه سیاست، رنگ می بازند و معنای خود را از دست خواهند داد: دمکراسی، عدالت، اسلام، ارزش‌های انقلابی، مبارزه با استکبار و امثالهم، مفاهیمی است که همه در سایه می‌روند. تا کنون جاذبه مفهوم دمکراسی، به خاطر میدان نزاع میان مفاهیم بود. در آن سوی میدان، مفاهیمی مثل ارزش‌های انقلاب، مبارزه با استکبار، دفاع از مستضعفان جهان، اردو زده بود. به برکت آن، در این سوی میدان مفهوم دمکراسی رونق و بازاری داشت. پراگماتیسم اما یکباره در وسط میدان حاضر شده است و با زبانی عملگرا، مردم را خطاب قرار داده است.

در چنین شرایطی، آیا مفاهیمی نظیر دمکراسی خواهی یا حتی مفاهیمی که جناح اصولگرا از آن سخن می‌گفتند، باید دکان و بساط خود را جمع کنند و بروند؟ واقع این است که اگر زبان بوروکراتیک و عملگرا قادر بود عملاً همه مشکلات را حل کند، وجود مفاهیم انتزاعی در عرصه سیاست و نیروهایی که مدعیات کلی و انتزاعی دارند، اساساً زائد بود. اما مشکل این است که حیات سیاسی قابل تقلیل به حیات بوروکراتیک و مدیریت عقلانی کارشناسان نیست. به همین جهت نیز مشکلات حل نخواهد شد و همچنان سیاست نیازمند نیروها و مفاهیم برانگیزاننده است.

می‌‌توان گفت ما به سمت یک خلاء مفاهیم در عرصه سیاست پیش می‌رویم، اما این خلاء خود بسترساز بازسازی مفاهیم پیشین و احیای دوباره حیات سیاسی به نحوی تازه خواهد بود. ابتدا باید به این نکته توجه کنیم که اعتدالیون به خودی خود قادر به حل مشکلات نیستد. به دلایل زیر:

·        پشتوانه و حامل اجتماعی مشخصی ندارد. به این معنا که هیچ گروه اجتماعی مشخصی ذیل این جریان سیاسی انسجام ندارد.

·        با تقاضاهای متکثر توده‌های انبوه مواجه است که همه برای اولویت تقاضاهای خود صف کشیده‌اند اما هیچ کدام حاضر به فداکاری وگذشت نیستند.  

·        گروه‌های صاحب نفوذ و منفعت در داخل نظام، مانع از عملیاتی شدن استراتژی‌های مشخص برای حل معنی‌دار مشکلات خواهد شد.

·        هیچ راه حل معینی برای پاسخگویی رضایت بخش به تقاضاهای متکثر وجود ندارد.

·        این جریان بر راس یک بوروکراسی شدیداً فاسد و ناتوان به میدان آمده است.

همه آنچه گفته شد، می‌تواند در یک عبارت خلاصه شود: جریان اعتدال، بدون بهره‌مندی از یک پشتوانه سیاسی و اجتماعی مشخص در پایین، چندان توفیقی برای عمل در بالا نخواهد داشت. این سخن را می‌توان به یک نحو دیگر نیز بیان کرد، یک سودای خام است اگر تصور کنیم با ذهن صرفاً بوروکراتیک می‌توان مسائلی را که ریشه در حیات سیاسی دارند حل کرد.

بنابراین آنچه در فضای امروز جامعه ایرانی جاری است، کاستی گرفتن یک سنخ از حیات سیاسی به نحوی است که از دهه هفتاد به این سو ساخته شده بود. اینک باید به یک فضای تازه با مشخصاتی تازه اندیشید. به نظرم در این فضای تازه، دمکراسی خواهان همچنان یک سوی فعال و زنده خواهند بود.

دمکراسی خواهی به معنایی که تا کنون مطرح بوده، بیشتر از «آنچه او نیست»، اعتبار گرفته است. دمکراسی خواهان کسانی بوده‌اند که مثل آن طرف دیگر، در حریم خصوصی افراد مداخله نمی‌کنند، در توزیع فرصت‌های زندگی، مثل طرف دیگر ناعادلانه رفتار نمی‌کنند، بیشتر اجازه گردش نخبگان سیاسی می‌دهند، با دنیا دعوا ندارند و امثالهم. در شرایطی که اعتدالیون در راس حیات سیاسی‌اند، این مفاهیم دیگر اعتبار بخش دمکراسی خواهی نخواهد بود. گمان می‌کنم دمکراسی خواهی نیازمند توجه به زاویه‌های تازه برای کسب اعتبار است. از آنجمله:

·        اعتدالیون بر نخبگان جویای قدرت متکی‌اند و قادر نیستند صدای مردم باشند. بخصوص گروه‌هایی که در حاشیه‌اند. دمکراسی خواهی امروز به شرط توانایی تولید صدا برای گروه‌های فاقد صدا و در حاشیه واقع شده، می تواند کسب اعتبار تازه کند.

·        اعتدالیون، تداوم خود را وامدار به پستو رفتن صدای فرودستان هستند. دمکراسی خواهی به شرط اثبات این نکته که صدای فرودستان است می‌تواند معتبر باشد.

·         اعتدالیون از دل همین ساختار بوروکراتیک موجود برآمده‌اند. بنابراین قادر به کاستن از بار فساد در عرصه بوروکراتیک نیستند. دمکراسی خواهان به شرط اثبات پاکدستی خود و موضع افشاگرانه نسبت به مفاسد سیاسی واقتصادی می‌توانند کسب اعتبار کنند.

·        اعتدالیون به دلیل زبان بوروکراتیک و کارشناسانه، نسبت خود را با فضا و ارزشهای جاری در حیات روزمره از دست می‌دهند. دمکراسی خواهان نیز تاکنون، به دلیل رقابت با یک هویت اسلام گرای رادیکال، رابطه قلیلی با حیات و ارزش‌های روزمره مردم دارند. دمکراسی خواهی نیازمند آن است که برای کسب وجاهت، به دین و ارزش‌های جاری در زندگی روزمره، رجوع کند.

این همه را می‌توان در یک عبارت خلاصه کرد. دمکراسی خواهی، دیگر از سانتی مانتالیسم گذشته خود باید فاصله بگیرد. باید در میدان عمل سیاسی، به مثابه یک بازیگر مسئول، سهم واقعی خود را در بازسازی حیات اجتماعی و سیاسی از دست رفته امروز ایفا کند.  

@javadkashi

عشق و رسالت

علیرضا رجایی برای مرخصی از زندان آمده بود. دوستانی توصیه کردند به جای اینکه ما به خانه‌اش برویم، او را دعوت کنیم تا در محفل ما حضور پیدا کند. جلسه خوبی بود. به جای اینکه به دیدارهای متعارف با زندانیان اختصاص پیدا کند، نشستیم دو سه ساعتی بحث کردیم. هفت یا هشت نفر در جلسه حضور داشتند. تقریباً همه با او مخالف بودند. حتی من. او اما یک تنه ایستاد و تا آخر از مواضع خود دفاع ‌کرد.

مهم نبود ما چه می‌گفتیم او چه می‌گفت. مهم تفاوت ما در سنخ بحثی بود که عرضه می‌کردیم.

آن جلسه را می‌توانستی به یک صحنه تئاتر تشبیه کنی. ما که هفت هشت نفر بودیم، همه طبقه بندی شده، دقیق، با حساب و کتاب و ارقام و آمار حرف می‌زدیم. اگر قرار باشد آن جلسه مثل یک نمایش اجرا شود، هنرپیشگانی که نقش ما را بازی می‌کنند باید کت و شلوار اتو کشیده بپوشند، کراوات بزنند، خودکار و قلمی شیک به دست بگیرند و منطقی حرف بزنند. ما از ضرورت صبر، رفتارها و انتخاب‌های کم‌هزینه سخن می‌گفتیم و او را مرتب به عقلانیت توصیه می‌کردیم.

اگر قرار باشد آن جلسه در یک صحنه تئاتری به نمایش درآید، نقش علیرضا را به کسی بسپرید که لباس نامرتبی پوشیده، موهایش ژولیده‌اند، و خیلی حوصله حرف‌های ما را ندارد. او هم تحلیل می‌کرد و به امکان‌ها و محدودیت‌ها اشاره می‌کرد، اما معلوم بود این همه را می‌گفت تا از ما کم نیاورد، لب کلام او چیز دیگری بود، او احساس وظیفه می‌کرد. فکر می‌کرد به هر  هزینه‌ای باید با آنچه ظالمانه است ستیز کرد و با آنچه عادلانه است، همراهی. وقتی آمار و ارقام جلوش می‌گذاشتیم و استدلال می‌کردیم دفاع از فلان خواست ناممکن است و مخالفت با فلان مساله پرهزینه خیلی پاسخ قانع کننده‌ای نداشت. همه در موضع هجوم به او بودند حتی من.

بعد از جلسه قرار شد من او را برسانم. سوار ماشین شد. عصبی بود. چند بار به من حمله کرد. خیلی بی‌ربط. ولی معلوم بود از من دلخور است. به خانه رساندمش. رفت، در خانه را باز کرد. وقتی می‌خواست در را ببندد، نگاهی به من کرد و گفت: ادای دانشمندان را درنیار. تو هم مثل من بودی معلوم نیست چرا اینطور شدی.

انگار یک تیغ به صورتم کشید.

راست می‌گفت. سال های متمادی مثل دو همزاد با هم رفته بودیم و آمده بودیم. علیرضا همان علیرضای سابق بود. این من بودم که تغییر کرده بودم. علی رضا نماینده دورانی است که همه احساس رسالت می‌کردند. فکر می‌کردند به این دنیا آمده‌اند تا وظیفه‌ای را به انجام برسانند. برای چنین کسی تحلیل شرایط تا جایی اهمیت دارد که برایشان معلوم کند چطور باید به وظیفه‌شان عمل کنند. من گرم‌ترین دوران زندگی‌ام را در همین سپهر گذرانده‌ام. بخش مهمی از آن را کنار علیرضا.

من اما چندی بعد به کسانی پیوستم که بیشتر به تحلیل شرایط علاقه‌مندند. اگر هم کاری قرار است از تحلیل‌مان بیرون بیاید دیگران بکنند. علیرضا به همین تغییر اشاره کرد.

وقتی در را بست و رفت، ماشین را روشن کردم و در راه فکر می‌کردم چطور راهم از علیرضا جدا شد؟ خیلی پاسخ به این سوال سخت نبود. من شغل و خانه و زندگی و امکاناتی دارم. این همه را به بهای همین تغییر نقش به دست آورده‌ام. نشستن و تحلیل شرایط کردن، هم پرستیژ علمی می‌آورد، هم به عنوان یک کارشناس این طرف و آنطرف دعوت به سخنرانی می‌شوی، هم پروژه می‌گیری، هم روشنفکری می‌کنی و هم خیلی راحت زندگی. علیرضا نه شغل و زندگی درستی داشت نه آرامشی.

در آن جلسه علیرضا خیلی احساساتی بود. آنهم احساس رسالت. به نظرمان خیلی آدم معقولی به نظر نمی‌رسید. بیشتر شبیه عاشق‌ها به نظر می‌آمد. وقتی به من گفت تو هم مثل من بودی، به همین عشق و رسالت اشاره می‌کرد. می‌پرسید عشق‌ات کجا رفت، رسالتت کو؟ خودش پاسخ را می‌دانست، آنها را به قیمت خوب فروخته بودم. او چسبیده بود به همین دو متاع دنیا و هیچ چیز دیگر نداشت.

علی رضا بیمارستان است. مطمئن هستم همان عشق و احساس رسالتش سلامتی را به او بازخواهد گرداند. ولی من نمی‌دانم دلم برای او تنگ شده یا برای عشق و رسالتی که یک روز فروختم و رفت. 

سرمایه‌ای برای روز مبادا

صحنه سیاسی ایران با ابراهیم یزدی، خیلی زیباتر بود تا بدون او. مثل تکیه گاه بود برای روز مبادا. همانطور که پیش از او مهندس بازرگان چنین نقشی داشت.

آنها یادگار نخبگانی در ایران بودند که آرمان داشتند، اما نه خیلی بزرگ. کشوری می‌خواستند مستقل، دمکراتیک و توسعه‌یافته. اینها در منظر این نخبگان، خیلی خواست‌های بزرگی نبودند. نظام پهلوی را برای تامین این خواست‌ها، مستبد می‌انگاشتند و ناصالح. کافی بود به جای آنان حاکمانی صالح بنشینند و از فرصت‌های داخلی و بین‌المللی استفاده کنند و این همه را برای مردم تامین کنند. آنها واقع گرایانی بودند که تحقق خواست‌هاشان را از طریق سازوکارهای واقعاً موجود عالم دنبال می‌کردند. قطع نظر از این که درست می‌اندیشیدند یا نه، اما در مسیر خود صداقت داشتند. با صداقت تمام سوار قطار انقلاب شدند.  

اما یکی دو ایستگاه جلوتر پیاده‌شان کردند.

کسانی آنها را از قطار پیاده کردند که آرمان‌های خیلی گسترده، بزرگ و عمیق داشتند. چندان بزرگ که اساساً با همه سازوکارهای موجود جهان ناسازگار بود. به خاطراتم رجوع می‌کنم، من خود نیز در همان شمار بودم. آرمان پردازان بزرگ گستره آرمان‌هاشان از مرزهای ملی می‌گذشت. گستره‌ای جهانی داشت. عمیق هم بود. در سودای دگرگون کردن راه رسم متعارف زندگی بودند. از آموزش و هنر و فرهنگ گرفته، تا شیوه ازدواج و همسرداری و طرز راه رفتن و نگاه کردن. شورمند بودند و فعال.

چندی نگذشت که آرمان خواهان بزرگ با سر به تخته سنگ واقعیت های سترگ روزگار خوردند. تصادف چنان سخت بود که یکباره از لوکوموتیو آرمان‌خواهی‌های انقلابی به بیرون پرتاب شدند. با کمال شگفتی آنها را سوار لکوموتیو دیگری یافتیم. لکوموتیو واقع‌گرایی محض. یکباره آرمان خواهان بزرگی که او را پیاده کرده بودند، دم از واقع گرایی رادیکال زدند. در موضع چپ دکتر یزدی یا مهندس بازرگان را سازشکار و وابسته می‌دیدند. اما در یک جهش قوسی در موضع راست او ایستادند و او را عقب مانده و وابسته به جهان قدیم یافتند. با همان شور و نشاطی که از آرمان‌های بزرگ دفاع می‌کردند، به تمجید و مدح واقعیت پرداختند.  

دکتر یزدی در آن زمان و در این زمان، گوش شنوایی برای سخنان خود نمی‌یافت. با احساس غربت اما با شکیبایی زیست.

دکتر یزدی در حالی از میان ما رفت که دیگر کسی به آن آرمان‌های بزرگ اعتقادی ندارد. کسانی هم اگر هنوز دم از آنها می‌زنند، به حسب ضرورت تداوم قدرت چنین می‌کنند. آرمانی که وجودش تداوم قدرت و استیلای سیاسی را امکان‌پذیر کند، یک ریای ساختاری و دغل کاری صرف است. اسید خطرناکی است که همه هست و نیست یک ملت را دود می‌کند و به هوا می‌برد. دکتر یزدی در حالی از میان ما رفت که آرمان ستیزان و ستایندگان واقعیت نیز، در اولین قدم، صداقت را فرونهاده‌اند. صداقت خود از مولفه‌های آرمان گرایی است. به گمانشان اولین شرط ورود به معبد واقعیت قربانی کردن صداقت است.  برای زندگی در عرصه لخت واقعیت دغل‌کاری را نباید فرونهاد.

دکتر یزدی نه در معبد واقعیت می‌زیست نه آرمان‌گرای بزرگی بود. طبع و سلوک او به مذاق اکثر کسان خوش نمی‌آمد. اما آنچه او را به تکیه گاهی در حاشیه، به سرمایه‌ای برای روز مبادا تبدیل کرده بود، همانا صداقتش بود.

خدا رحمتش کند. امروز آسمان این دیار بدون او دلگیر است.

بداهه سیاسی

از عمر اصلاح طلبی در ایران، سه دهه می‌گذرد. اصلاح طلبی یک جوان سی ساله است. دوستان از احوال او خبری دارند؟ معلوم است چه در سر دارد؟ اصلاً حال و احوال خوبی دارد؟ سالم است؟ بیماری خطرناکی ندارد؟ اینها پرسش‌های مهمی است که این جریان باید از خود بپرسد.

من تصویری از اصلاح طلبان عرضه خواهم کرد. این تصویر را برای اصولگرایان نیز می‌توان ترسیم کرد. داستان داستان زوال حیات سیاسی است و همه جریانات سیاسی را در بر می‌گیرد.  

از مستی پس از پیروزی بیرون بیاییم. وضعیت اصلاح‌طلبان و هویت اصلاح طلبی را در وضعیت مناسبی نمی‌بینم. قصد دارم برای بیان مقصودم از نمایش و صحنه تئاتر کمک بگیرم. خیال می‌کنم سیاست در دنیای امروز به نمایش شباهت زیادی دارد. اصولاً جامعه جدید جامعه نمایش است و پرطرفدارترین صحنه‌های نمایشی نیز در عرصه سیاست عرضه می‌شود. به گمانم وضعیت امروز اصلاح طلبان، با یکی از دو برداشت‌ زیر قابل توضیح است:

 

برداشت اول: خوش بینانه

به نمایشنامه‌ای فکر کنید که بازیگرانش در میان بازی، یکباره متن سناریو را فراموش کنند. بازیگران با چشم‌های منتظر و حیرت زده تماشاچیان مواجهند. هنرمندان بزرگ خیلی دست پاچه نمی‌شوند. دست به کار بداهه می‌شوند. بدون توجه به آنچه در متن سناریو نوشته شده بود، هر کس گفتاری خلق می‌کند و نقشی برای خود اختیار می‌کند و بالاخره ماجرا را به نحوی آبرومند به پایان می‌برند.

گرچه اصلاح‌طلبان بر متن و مواد و قواعد خاصی وفاق نداشتند، اما چند اصل کلی وجود داشت که همه آنها را گرد‌هم می‌آورد. شاید بتوان همه چیز را ذیل این عبارت تلخیص کرد: حرکت به سمت نظم دمکراتیک در چارچوب نظم مستقر. این کار البته استلزاماتی داشت: بازخوانی نقش دین در عرصه سیاسی، بازآفرینی حیات سیاسی، خوانشی تازه از مبادی و ارزش‌های دوران انقلاب، بازتعریف نسبت میان حاکمیت و مخالفین سیاسی و .....این چند جمله کوتاه البته نماینده انبوهی از ادبیات گسترده و فراوان فلسفی و سیاسی و جامعه شناسانه و سیاسی بود که از اوایل دهه هفتاد تولید و توزیع می‌شد. این عبارات را متن همان سناریوی نمایشی بخوانید که با خرداد سال 1376 به صحنه رفت.

امروز جریان اصلاحات همچنان باقی است. قدرتمند است و ایفای نقش می‌کند. اما جرف‌ها، مدعیات، .و بازیگرانش عوض شده‌اند. چهره‌های تازه به میان آمده‌اند. اما مثل روز روشن است که یا متن سناریو را فراموش کرده‌اند و یا اصلاً هیچ وقت سناریویی به نام اصلاح طلبی به گوششان هم نخورده است. بنابراین آنچه روی صحنه است، یک بداهه تام است. اما متاسفانه این بازی بداهه را هنرمندان و سیاستمداران بزرگ بازی نمی‌کنند.  

در نمایش تئاتر، همه چیز تماماً بداهه نیست. ساختار مورد توافقی وجود دارد که در چارچوب آن بازیگران به طور خلاقانه ایفای نقش می‌کنند. مثلا اگر چارچوب کار، حماسی است، بعید است یکدفعه یک بازیگر خلاقیت را به جایی برساند که در میان صحنه دلقک بازی درآورد. بداهه سیاسی اصلاح طلبان اما چارچوب خود را هم از یاد برده است.  یکی در گوشه‌ای در حال ایفای یک نقش حماسی است، دیگری در گوشه‌ای دیگر، پانتومیم اجرا می‌کند، یکی مردم را می‌خنداند، و دیگری در حال اجرای یک ملودرام است.

یکی باید از راه برسد و فریاد بزند دوستان هرچه می‌کنید بکنید، ولی توضیح دهید چه کمکی به پیشبرد آنچه اصلاح‌طلبی خوانده شده می‌کنید.  

 

برداشت دوم: بدبینانه

به نمایشنامه‌ای فکر کنید که بازیگرانش در میان کار، یکباره فراموش کنند اینجا تئاتر است، قرار است نمایشی اجرا شود. چنین اتفاقی قطعاً در صحنه تئاتر نیافتاده و نخواهد افتاد. اما در صحنه نمایش سیاسی، گاهی این اتفاق می‌افتد. به نظرم می‌توان وضعیت اصلاح طلبان را اینطور تحلیل کرد. اصولاً فراموش کرده‌اند یک پروژه سیاسی جمعی وجود دارد، قرار است اهدافی تامین شود. قرار است برای تامین اهدافی مشخص کسانی ایستادگی کنند، قرار است از چیزی دفاع شود، قرار است اصولاً چیزی در این کشور اصلاح شود.  

آن وقت است که یکدفعه می‌بینید وسط صحنه تئاتر، یکی از بازیگران پشت به تماشاگران نشسته پول‌های خود را می‌شمارد. دیگری کفش‌های خود را واکس می‌زند. آن یکی در تلگرام خود جستجو می‌کند و چیزهایی می‌نویسد. یکی چاک دهان خود را می‌کشد هرچه دلش می‌خواهد در مقابل زن و بچه مردم به دوست طلبکارش می‌گوید. از میان تماشاگران کسانی برمی‌خیزند و روی صحنه می‌روند. پتو پهن می‌کنند هندوانه می‌خورند.  

من نمی دانم وضعیت امروز با آن برداشت اول سازگارتر است یا برداشت دوم. اما اطمینان دارم نمایش معین و مشخصی تحت نام اصلاح طلبی در صحنه سیاسی ایران اجرا نمی‌شود. همه چیز منحصر شده به اعتبار سه چهار نام و شخصیت معین که سید محمد خاتمی در راس آنهاست. این اعتبار قطعاً ابدی نیست. این خود از نشانه‌های فاجعه است که همه چیز به یک نام خلاصه شود.

 

بر ما چه گذشته است

بحث در باره دلایل این وضعیت، مجالی دیگر و سطح بحثی دیگر می‌طلبد. اما اجمالاً من به چند عامل اساسی اشاره می‌کنم.

اول ناتوانی در بازسازی سناریوی اصلاح طلبی در مواقع لزوم: سناریوی اولیه، نقاط قوت فراوانی داشت. اما در مجموع از حد مقدورات و شرایط خاص جامعه ایرانی فراتر بود. کسی نبود که همزمان با اجرای نمایش، دستکاری‌های حسابشده در سناریوی اولیه کند. بنابراین گاهی بازیگران قادر به ایفای نقش نبودند و گاه تماشاگران با اعتراض خود بعضی نقش‌ها را طرد کردند. بنابراین یکدفعه سناریو از دست رفت و بازیگران به تدریج رو به بداهه‌های بی‌معنا بردند.

دوم نقش مخرب حریف: اصلاح طلبان در صحنه سیاسی حریف قدرتمندی داشتند. تا اینجای کار خیلی عجیب نبود. عرصه سیاسی با معارضه و ستیز و رقابت شناخته می‌شود. اما حریف اصلاح طلبان، از همان نخست به جای رقابت و ستیز، آرایش جنگی گرفت. اصلاح طلبی در سرشت خود با جنگ سر سازگاری نداشت و قرار نبود در چنین میدانی عمل کند. بنابراین منطق کلامی‌اش، دچار اعوجاج و گسیختگی شد. رقیب اصلاح طلبان، میدان اصلاح طلبی را تخریب کردند، اما خودشان بیشتر از اصلاح طلبان آسیب دیدند. چرا که زبان و آرایش جنگی در میدانی که جنگی نبود، ناشناخته و نامشروع بود. حاصل اما وضعیتی است که اصلاح طلبان انسجام و وحدت ذهنی و عملی خود را از دست داده‌اند. معلوم نیست چه چیز چگونه و با چه هدفی باید اصلاح شود. درست مثل اینکه اصولگرایان که نمی‌دانند از چه چیز به منزله اصل و اصول باید دفاع کنند.

سوم سودآور شدن اصلاح طلبی: آنچه بر سر نام انقلابی بودن آمد بر سر اصلاح طلبی هم آمد. انقلابی بودن ابتدا مستلزم پرداخت هزینه بود اما بعد از پیروزی انقلاب، سود‌آور شد. بعد از پیروزی، دو سنخ انقلابی بودن رویاروی هم ایستاد: انقلابی‌ هزینه پرداز، و انقلابی‌گری منجر به سود. انقلابیون هزینه پرداز، همه جا موفق بودند الا در مقابل انقلابیون جویای سود. در مقابل آنها شکست خوردند و از صحنه بیرون رفتند. اصلاح طلبی نیز به همین سرنوشت دچار می‌شود. اصلاح طلبان هزینه پرداز، به تدریج عقب رفتند تا جا برای اصلاح طلبان جویای سود تنگ نکنند.

چهارم تجاوز پیشگی منطق انتخاباتی: انتخابات مهم ترین مکانیسم رقابت سالم سیاسی در دنیای امروز است. می‌توان انتخابات را از این حیث یک امکان بی بدیل خواند. اصلاح طلبان به حق در جدی شدن مکانیسم انتخاباتی در ایران نقش مثبت و مهمی داشته و دارند. اما صندوق و انتخابات، یک مکانیسم و ابزار خاص برای سیاست ورزی به معنای گسترده آن است. اگر صندوق و پیروزی در انتخابات به مساله اصلی حیات سیاسی تبدیل شود، حاصل  جز پوپولیسم، روزمره‌گی، افول سرمایه‌های فکری، بی معنا شدن مرزهای هویتی و استراتژیک نخواهد بود.