پاسخ به یک دانشجو

یکی از دانشجویانم در یک پیام خصوصی نظر مشروح خود را در باره یادداشت من با عنوان «مهم، موثر اما دوست نداشتنی» نوشت. جمله کلیدی این پیام به شرح زیر بود: «نوشتار شما در باب موثر اما دوست نداشتنی فرمول واقع گرایانه به مردمی نشان میدهد که نا امیدانه به زندگی بدون داشتن هیچ ساحتی از حقیقت ادامه می‌دهند و تنها با مصالحه سختی‌های زندگی خود را کمتر می‌کنند ... شاید این مطالب ازذهن خسته وناامید و البته پابه سن گذاشته و بدون هیجانات و خردمندتر شده دکتر کاشی باشد» اظهار نظر موثری بود. ذهنم را به خود مشغول کرد. برایش نوشتم: نا امید نیستم به جوهر سیاست اشاره کردم و چون سخن از هاشمی بود، به روایت محافظه‌کارانه این جوهر اشاره کردم.

منظورم این بود که جوهری که به آن اشاره کردم، یک سویه غیر محافظه کارانه هم دارد. قصد دارم خیلی کوتاه نشان دهم که آن جوهر، سویه‌ دیگری هم دارد.

من مواجهه سیاسی را رویاروی مواجهه فلسفی قرار دادم. گفتم مواجهه فلسفی این توهم را ایجاد می‌کند که می‌توان ناسازه‌های عینی را با یک سازه ذهنی و فلسفی رفع کرد. اما مواجهه سیاسی ناسازه‌های عینی را رفع نشدنی می‌انگارد. آنها تقلیل پیدا می‌کنند اما به نحو نهایی حل و فصل نمی‌شوند. باور به این انگاره گاهی مولد یک شخصیت محافظه کار، عمل‌گرا، و موثر و کارآمد است. هاشمی رفسنجانی از آن دست شخصیت‌ها بود. اما الزاماً آن انگاره مولد محافظه کاری نیست. گاه گشاینده انتظار و امید است. فرد را به جستجو می‌خواند. واقعیت ناسازگار با خویش، فرد را با خود و جهان پیرامونش ناساز می‌کند.

به این ترتیب می‌توان مثل هاشمی رفسنجانی مواجهه‌ای سیاسی با امور داشت، اما به نتایج محافظه کارانه نرسید.

به عنوان نمونه، ایمان به وجود ناسازه‌های عینی و رفع ناشدنی در عرصه سیاست، فرد را ترغیب می‌کند به سویه‌های طنز آمیز مناسباتی بنگرد که مدعی انسجام و وحدت بخشی است. به نظرم خیابان‌های امروز تهران، یکی از این صحنه‌های طنز آمیز بود. معمولاً بلندگوها در یک حرکت جمعی، سخنگوی مردم‌اند. بلندگوها مردم را بیان می‌کنند و مردم خود را در صدای بلند بلندگوها چند برابر می‌کنند. امروز اما بلندگوها با مردم کف خیابان رقابت می‌کردند. با کمک تکنولوژی تلاش می‌کردند صدای مردم را به حاشیه برانند، و مردم گاه در سکوت بلندگوها خود را می‌یافتند، گاه با سوء استفاده از فرصتی که بلندگوها در اختیار می‌گذاشت، خود را نشان می‌دادند، و موفق بودند و موفق نبودند.

اما سرانجام این منازعه، خلق طنزی افشاگر در متن یک تراژدی بود.  

مردم تلاش کردند یک تعارض پرناشدنی بر ملا شود، و اینچنین میان حیات سیاسی و حقیقت نسبتی دوباره برقرار کردند. این شدنی نبود، مگر اینکه باور کنیم واقعیت مملو از ناسازه‌های پرناشدنی است.  

مهم، موثر، اما دوست نداشتنی

هاشمی رفسنجانی شخصیت فوق العاده مهم و موثری در ساختار سیاسی ایران بود. در سال‌های اخیر همه به نقش مثبت و موثر او در عرصه سیاسی ایران معترف بودند، اما دوست داشتنی نبود. مهم و موثر اما دوست نداشتنی، ترکیب عجیب و شگفت‌انگیزی است. شاید هاشمی رفسنجانی از این حیث منحصر به فرد بود. شخصیت موثر اگر نقش مثبت بازی کند، دوست داشتنی است، و اگر  نقش او منفی ارزیابی شود، منفور و دوست نداشتنی. راز و سر این ماجرا چه بود که  هاشمی نقش مثبت داشت اما دوست داشتنی نبود.  

این وضعیت به او و خصوصیات شخصی او مربوط نبود. به معادلات پیچیده اجتماعی و فرهنگی و سیاسی ارتباط داشت و نقشی که در این میان او بر عهده گرفته بود.

در وضعیت‌های ساده، مثل منازعه میان یک دزد و مال باخته، همه چیز ساده است. می‌توانی با دفاع سر راست و صادقانه از مال باخته به یک قهرمان اخلاق تبدیل شوی، و دوست داشته شوی و با حمایت از دزد، به یک نامرد و بی مرام و موضوع تنفر تبدیل شوی. عرصه سیاست مدرن اما یک وضعیت پیچیده است. عرصه منازعه میان مطالباتی که با یکدیگر قابل جمع نیستند. منازعه میان آزادی و عدالت، میان پیشرفت و دمکراسی، میان کارآمدی و مشروعیت، میان قانونمندی و اخلاق، میان منافع جمعی و فرد، میان دین و آزادی. به این شمار ناسازه‌ها موارد دیگر هم می‌توان افزود.

در چنین وضعیت‌هایی، آنها که موثرند و مهم چند گروه‌اند: گروهی خیال می‌کنند این ناسازه‌های عینی، راه‌ حل نظری دارد. می‌روند در کسوت فیلسوف و دانشمند. یک الگوی نظری و فیلسوفانه عرضه می‌کنند و می‌بینی آزادی و دین، شریعت و آزادی، اخلاق و قانون، منافع فردی و جمعی، همه با هم سازگار شده‌اند. فیلسوف با افتخار سخن می‌گوید و می‌نویسد، مخاطبان نیز با ذوق و شوق می‌خوانند و می‌شنوند و توهم حل یک مساله واقعی و عینی در یک راه‌کار منطقی و ذهنی، چندی اوقات همه را خوش می‌کند. اما هیچ راه حل نظری و فیلسوفانه درمانگر دردهای عینی و ناسازه‌های واقعی یک جامعه مدرن نیست. این سنخ از افراد، گاهی دوست داشته می‌شوند و گاه محل بی اعتنایی واقع می‌شوند. یا به تعبیری دیگر، مدتی دوست داشته می‌شوند و پس از چندی محل بی اعتنایی واقع می‌شوند چرا که معضل عینی و عملی، نیازمند عمل و اقدام است.

گروهی دست به کار عمل می‌شوند. به اقدام‌هایی می‌اندیشند که ناسازه‌ها و منازعات عینی و عملی را حل و فصل قطعی و همیشگی کند. مثلا در ناسازه میان آزادی و دین، در دفاع از دین به طرفداران آزادی یورش می‌برند یا به عکس. جبهه آزادی علیه دین برپا می‌کنند یا جبهه دین علیه آزادی. آنها برای کسانی محبوب و دوست داشتنی‌اند و نزد کسانی دیگر، منفور و دوست نداشتنی. آنها یا قهرمان هستند یا دیو و شیطان.

دو گروه یاد شده، البته مهم و موثرند. چرا که به ساده‌سازی‌های نظری و عملی هر دو گروه، نیازی وافر وجود دارد. اصولا زندگی در جهان پیچیده دشوار است. فهم جهان پیچیده از آن دشوارتر. فیلسوف موثر است چرا که در قاب مفاهیم خود ما را دست کم به طور موقت از شر ناسازه‌های واقعی و عملی دور می‌کند. آن مردان عمل نیز که جبهه‌هایی برای ستیز و حل و فصل عملی ناسازه‌ها بنا می‌کنند نیز موثر و مهم‌اند چرا که رویای خلاص شدن از جهان پیچیده را بر می‌انگیزند. آنها هر دو دوست داشتنی و موثرند به این جهت که امکانی برای نادیده گرفته شدن وضعیت‌های پیچیده‌اند.

هاشمی رفسنجانی در شمار معدود کسانی بود که برای حل مشکلات عینی و عملی، هیچ راهی برای حل و فصل قطعی نداشت. نه راه حلی نظری و نه اقدامی عملی. او بر نفس پیچیدگی جهان مدرن واقف بود و به جای فیلسوفان یا قهرمانان، دست به عمل برای مصالحه می‌زد. این همه که می‌گفت افراط و تفریط نکنید، فی الواقع متفکران و عمل گرایان را فرامی‌خواند که به جای ایستادن در این سو یا آنسوی خط تنازع، کمی در میانه بایستند، و تلاش کنند با مصالحه امکانی برای همزیستی فراهم آورند. گاهی از آنچه متشرعات مسلمات می‌پنداشتند کوتاه می‌آمد تا بیشترین امکان فراهم شدن آزادی امکان پذیر شود. گاهی از قانون برای اخلاق و گاه از اخلاق برای قانون می‌تراشید.

چنین شخصیت‌هایی در ذهن مردم نه حکیم و فیلسوف‌اند، نه قهرمان و نه دیو و شیطان. آنها موثر و کارآمدند اما دوست داشتنی نیستند. بی مزه اما حلال مشکلات‌اند.

به این معنا، هاشمی رفسنجانی در منظومه شخصیت‌های جمهوری اسلامی، تنها شخصیت واقعا سیاسی است. چرا که سیاست مدار، در کمند مفاهیم فلسفی گرفتار نیست، و می‌داند سیاست حل معادله میان ناسازه‌های آشتی ناپذیر است.

هاشمی رفسنجانی با این مشی تامل برانگیز و منحصر به فردش، در دو دوره از زندگی سیاسی، با دو چهره متفاوت ظاهر شد. در دوره اول، که تا اواخر دهه هفتاد را شامل می‌شود، هاشمی مشی مصالحه جویانه خود را در میان جناح‌های داخل نظام سیاسی دنبال می‌کرد. او به یک نقطه ثقل تعادل بخش میان دو جناح سیاسی رقیب در داخل ساختار سیاسی تبدیل شد. اما از اوایل دهه هشتاد به اینسو، هاشمی این نقش تعادل بخش را در فاصله میان ساختار سیاسی و گروه‌هایی از مردم بر عهده گرفت. هاشمی نخست یک چهره حکومتی بود، اما هاشمی دوم، یک چهره مدنی. هاشمی نخست در محافل داخلی بیشتر عمل می‌کرد؛ هاشمی دوم بیشتر در عرصه عمومی.

هاشمی رفت، اما جمهوری اسلامی نیازمند هاشمی است. اگر هاشمی رفت، باید شخصیتی دیگر در موضع او بنشیند.

البته اهمیت و اثرگذاری شگرف یک شخصیت در درون یک نظام گسترده سیاسی، تاسف بار است. متاسفانه جمهوری اسلامی، هنوز منطق عمل در یک جامعه پیچیده را در نیافته است. نظریه پردازانی دارد که معضلات عینی را در عالم نظر حل می‌کنند و نسخه می‌سازند برای عمل گرایانی که تصور می‌کنند با یک ضربت حساب شده، حریفی را از میدان به در خواهند کرد. جمهوری اسلامی باید بداند که یک نظام سیاسی در جامعه پیچیده مدرن، کارش مصالحه جویی در میان تعارضات عمیقی است که حل و فصل نمی‌شوند، اما می‌توان در جهت تقلیل منازعه میان آنها کوشید. 

شجریان: پنجره ای گشوده در زمانه عسرت

مقدمه

پس از انتشار خبر بیماری استاد محمد رضا شجریان، موجی از نگرانی و اضطراب در میان مردم جریان یافت و ایشان با تعابیر عجیبی از سوی مردم ستوده شدند.  صفت‌هایی نظیر «روح حقیقی خداوند»، «دارای صدای بهشتی»، «صدای ملکوتی و آسمانی»، «شکوه اصالت ما ایرانی‌ها»، «شکوه صدای اصیل مردم» و ...در توصیف استاد آواز ایران به کار رفت.  استاد شفیعی کدکنی در باره او سرود: «به روی نقشه وطن صدات چون کند سفر/ کویر سبز گردد و سر از خزر بر آورد». سایه می‌سراید که: «قدسیان می‌دمند نای ترا / تا خدا بشنود نوای ترا» دکتر حسین بشریه می‌سراید که: «همه در حلقه‌ی ارباب هنر / کودکانند و تو تنها پدری» در بخشی از شعر تیام کیانی می‌خوانیم: «ندای وحی رسالت بر عاشقان از اوست» علی معلم می‌سراید: «دوستدار تو صدای تواند/ پارت تا پارس سیستان تا ماد».

از جمله مفاهیمی که از این سنخ تولید شد، افتخار به او به منزله یکی از مواریث معنوی، فرهنگی و تاریخی سرزمین ما بود. هنرمندی نوشت: «نوای ربنای استاد سال‌ها همدم لحظات ناب و روحانی ملت ایران بوده»، دیگری نوشت: «ستون‌های تخت جمشید اصالت ما ایرانی‌ها را به رخ جهان می‌کشد، اما حرف من الان از یک ستون تخت جمشیدی هست که شکوه صدای اصیل مردمش بوده و هست»  

آیا می‌توان شجریان را یک میراث بزرگ ملی خواند؟ چطور می‌توان منظومه‌ای از آوازها و ترانه‌های یک موسیقی‌دان را روح خداوند و صدای ملکوتی و شکوه اصیل یک مردم خواند؟ من ابتدا با طرح یک تامل مقدماتی امکانی برای ارزیابی چند و چون این تعابیر خواهم گشود. قصد دارم واکنش غیر معمول مردم را دریچه‌ای به واکاوی شرایط فرهنگی، اجتماعی و سیاسی خود کنم. 

یک تامل مقدماتی

بیماری یک هنرمند پر مخاطب نظیر استاد شجریان، بدون تردید واکنش‌های عاطفی عمیقی به همراه دارد. می‌توان این سنخ از واکنش‌ها را موقت و ناشی از شک اولیه یک خبر نابهنگام تفسیر کرد. اما این نکته نافی تامل پیرامون عمق تاثر مردم نیست. چرا مردم این همه متاثر شدند؟ شجریان برای مردم امکان تجربه‌های عمیق زیبایی شناختی فراهم ساخته است. مردم با او و صدا و آوازهای کم نظیرش، تجربه‌های متنوعی داشته‌اند. او با زیبایی‌هایی که خلق کرده، به بخشی فراموش نشدنی از خاطره‌های مردم تبدیل شده است. فهم این همه تاثر و تالم عمومی، تنها هنگامی میسر است که بیشتر به نقش تجربه زیبایی شناختی در حیات فردی و جمعی توجه کنیم. ما کمتر تجربه‌های زیبایی شناختی و اصولاً امر زیبا را در تکوین شخصیت‌های فردی و جمعی موضوع تامل و توجه قرار داده‌ایم. تصور می‌کنم، جایگاه استاد شجریان را باید با توجه به جایگاه امر زیبا در حیات فردی و جمعی فهم کرد.

در تصورات متعارف ما، فیلسوف نقش مهمی بر عهده دارد از این حیث که با مفاهیم و گزاره‌های خود، فهم عمیقی از جهان و پیرامون ما تولید می‌کند. هیچ‌گاه باور نمی‌کنیم هنرمند در کنار یک فیلسوف جایگاه حائز اهمیتی داشته باشد. در تصورات عمومی ما، چهره‌ای که به کنش‌های بزرگ دست زده‌، ناممکنی را در عمل ممکن کرده است و موجب تثبیت یک ارزش اخلاقی والا شده است، شان بزرگی دارد. ممکن است یک هنرمند را دوست داشته باشیم، اما کمتر او را در کنار یک شخصیت بزرگ اخلاقی جای می‌دهیم. تصور شایع ما بر این است که هنر بیشتر امکانی برای تلذذ لحظه‌ای و موقت است. واکنش‌های عمیق و عاطفی مردم در مقابل انتشار خبر بیماری استاد شجریان اما، نشانگر آن است که استاد جایگاهی بیش از این یافته است. باید در باره نقش هنر در حیات فردی و جمعی خود بازاندیشی کنیم تا بتوانیم این سنخ از هیجانات را دریابیم. 

آنچه فلسفه یا اخلاق را در حیات فردی و جمعی حائز اهمیت می‌کند، نقشی است که این دو در فراتر بردن فرد از درگیری‌های متعارف روزمره ایفا می‌کنند. این دو، قادرند نسبت به آنچه در زندگی روزمره احساس فناشدگی و بی بنیادی عطا می‌کند، پنجره‌ای به یک الگوی اصیل از زندگی و عالم بگشایند. این امر، قطع نظر از نقشی که در حیات فردی ایفا می‌کند، شرط اساسی شکل گیری حیات سامان یافته اجتماعی و سیاسی نیز هست. همه تمدن‌ها و فرهنگ‌های بشری به نحوی با نظام‌هایی از دانش و اخلاق سامان یافته‌اند. به مدد نظامی از دانش و ساختاری از حیات اخلاقی، نظام حقوقی خود را سامان بخشیده‌اند. حیات سیاسی را امکان پذیر کرده‌اند، کسی یا کسانی مرجعیت یافته‌اند و الگویی از تابعیت سیاسی را ممکن ساخته‌اند. به عبارت دیگر، فلسفه و اخلاق، جهان اجتماعی را استواری می‌بخشند و به اعتبار این امر، روانشناسی فردی نیز قوام پیدا می‌کند. 

ممکن است با زبان مارکسی، هر نظام آگاهی یا اخلاقی را اشکالی از آگاهی کاذب به شمار آوریم که ترجمان منافع یک طبقه مسلط است. این نکته ممکن است اعتبار آگاهی و اخلاق را به پرسش بگیرد، اما چیزی از ارزش این مدعا نمی‌کاهد که هر سامان اجتماعی، فرهنگی و سیاسی، جز به مدد الگویی از نظام دانش و اخلاق سامان نخواهد یافت و هیچ نظام دانش و اخلاقی موثر نخواهد افتاد مگر کم یا بیش، فرد را از قلمرو حیات خصوصی‌اش به سمت عرصه عمومی، پذیرش مرجعیت قانون، و حیات جمعی براند. به عبارتی دیگر تا حدی فرد را از سطح صرفاً فردی استعلا بخشد. نقش آگاهی و اخلاق، تولید امکان فرارفتن فرد از تصورات فردی، منافع و علائق صرفاًٌ خصوصی است. این امکان را فراهم می‌سازند تا فرد خود را جزئی از یک کل قلمداد کند و از زاویه یک کل به حیات فردی و تصمیمات فردی خود نظر بیاندازد. این توان نظام‌های آگاهی و اخلاق را در ایجاد احساس کلیت به فرد، همان چیزی است که در فلسفه با نام استعلا از آن نام برده می‌شود.   

استعلا، یعنی تجربه کلی شدن. گسیختن از فردیت و جزئیت و خاص بودگی. فردی که یک هستی پیشامدی و تصادفی دارد، در پرتو استعلا، احساس می‌کند از حیات انسانی عام بهره مند شده است. احساس ضرورت و کلیت می‌کند. این تجربه ناب، همانقدر که قوام‌بخش شخصیت فردی است، شخصیت اجتماعی، ملی و حتی عموم بشری ما را قوام می‌بخشد. 

ما در باورهای متعارف نقش معرفت و اخلاق در تولید این حس استعلایی را تصدیق می‌کنیم اما از نقشی که زیبایی می‌تواند در این زمینه ایفا کند، غافلیم. زیبایی بدون تردید یکی از امکان‌های استعلا بخشی به حیات فردی است. به طوری که فیلسوفان از یونان به اینسو، همواره از سه گانه سخن، اخلاق، و زیبایی سخن به میان آورده‌اند و این سه را امکان‌های ارتباط با ساحت استعلا و حقیقت برشمرده‌اند. 

افلاطون این سه را سه وجه جهان مثالی خوانده است اما این سه، با هم و همراه هم ظاهر نمی‌شوند و هم وزن یکدیگر منشاء اثر نخواهند بود. گاه ممکن است حیات فردی و جمعی، بر نظام‌ باورها تکیه کند و نظامی از ارزش‌های اخلاقی و الگوهایی از تجربه زیبایی شناختی را به همراه آورد. اما همیشه ردای شهریاری بر دوش آگاهی نیست، گاه این ردا بر دوش اخلاق است و این اوست که به اعتبار شهریاری خود نظامی از آگاهی را فراخوان می‌کند و الگویی از تجربه زیبایی شناختی را. زیبایی نیز این امکان را دارد که گاه بر تخت بنشیند، ردای شهریاری بر تن کند و نظام‌های مقتضی آگاهی و الگوهای حیات اخلاقی را فراخوان کند. 

احساساتی که این همه نثار شجریان شد، ممکن است از تحولات جامعه ما خبر دهد. ممکن است پیام آور این نکته باشد که جامعه ایرانی، اینک شهریاران معرفت پوش و شهریاران ملبس به اخلاق را وانهاده است و هاضمه جمعی‌اش شهریاری امر زیبا را بر می‌تابد. باید از این منظر بر آنچه بر جامعه ما رفته است، تاملی تازه کنیم. 

در جامعه ما چه می‌گذرد

با توجه به مقدماتی که عرضه شد، تشخص ملی، فرهنگی و تاریخی ما، مشروط به آن است که امکانی کم یا زیاد برای حیات استعلایی فراهم باشد. این همان چیزی است که گاهی تحت عنوان ارزش‌های دینی، اخلاقی، اجتماعی و ملی از آن یاد می‌کنیم. کارکرد این سنخ از ارزش‌ها، گشودگی افراد است به خیر عمومی، به منافع و خواست دیگران، به آنچه میراث گذشتگان است و آنچه فرصت‌های حیاتی برای نسل‌های بعد شمرده می‌شود. به این معنا، استعلا با خرد جمعی نسبتی برقرار می‌کند. جامعه دارای خرد جمعی است به شرطی که ذخائر فعالی برای استعلا بخشی به سطح حیات فردی در کار باشد. 

طی چهار دهه اخیر جامعه ایرانی، به نحو پرشتابی گسیختگی و بر هم خوردن تعادل نسبی خود را تجربه می‌کند. جامعه ایرانی در دهه‌های سی و چهل، کم و بیش یک جامعه به سامان بود. ارزش‌های جهان مدرن همراه و همسنگ تحولات تکنولوژیک و مدرن، از راه می‌رسید اما قدرت و اقتدار دین، مانع از آن بود که یکسره از هم گسیخته شود و خود را وانهد. تعارض، رقابت و ستیز نهاد دین و دولت، بسترساز یک تعادل پویا و قابل قبول در جامعه ایرانی بود. محمد رضا شاه اما همراه با گران شدن قیمت نفت، این وضعیت بسامان را در هم ریخت و جامعه ایرانی طی چهار دهه اخیر، مرتب به سمت از دست دادن لنگرگاه‌های حفظ تعادل پیش می‌رود. جامعه امروز ایرانی، دچار بحران است. به نظر می‌رسد خرد جمعی خود را از دست می‌دهیم، جامعه را گسیخته می‌یابیم و در سطح فردی، احساس بحران معنا می‌کنیم. مدعای نگارنده آن است که جامعه گسیخته خود را می‌جوید و در این جستجو، نظام آگاهی و اخلاق، کمتر از قبل قادرند دستگیر او باشند. اینک جامعه ایرانی در پرتو تجربه امر زیبا خود را می‌جوید. سه مولفه را باید در وضعیت بحرانی امروز مد نظر قرار داد. 

اول بحران ارزش‌های دینی  

دین، با انقلاب جایگاه تعادل بخشی خود را از دست داد و بر اریکه قدرت، به عامل اصلی توزیع نامتوازن ارزش‌ها تبدیل شد. اینک جامعه با بحران ارزش‌های دینی مواجه است و این بحران توسط نظام سیاسی تولید و بازتولید می‌شود. نظام سیاسی، با تکیه بر دین، به یک بنگاه تولیدی تبدیل شده است که هر روز حجم گسترده‌ای از ذخائر حیات دینی را به کالا تبدیل می‌کند و برای بازتولید مشروعیت‌اش به خرید و فروش آن می‌پردازد. همانقدر که باید نگران خالی شدن ذخائر آب و نفت بود، باید نگران خالی شدن ذخائر فرهنگی و ملی، از قدرت ارزش‌آفرین حیات دینی بود. هر چه در منظومه حیات دینی، به کار بازتولید مشروعیت نظام سیاسی و بسیج هیجانی مردم می‌آید به کالا تبدیل می‌شود، بسته بندی می‌شود و به فروش می‌رسد، و هر چه به این کار نمی‌آید، در فرایند استخراج، به زباله‌دانی ریخته می‌شود. دینی که اینک پاسدار توزیع نامتوازن ارزش‌هاست، شان و جایگاه خود را برای تامین حیات استعلایی و بیدار سازی وجدان‌های فردی از دست می‌دهد. دین دیگر تکیه گاهی در یک جهان بی تکیه گاه، یا به قول مارکس، روح جهان بی روح نیست. دین از نقش و جایگاهی که درون مومنان داشت، به نظام اجبارهایی در بیرون تبدیل می‌شود. دینی که قرار است عمق و بنیادی به جهان ببخشد، به نردبانی برای ترقی و بهره مندی‌های این جهانی تبدیل می‌شود، دینی که قرار است قرارگاه آسایش و امنیت باشد، به منطق امنیتی و نظامی سرسپرده است. 

دین در یک کلام، اصلی‌ترین بنیاد حیات اخلاقی در سطح اجتماعی و سیاسی است. کالایی کردن دین و گرمای بازار خرید و فروش آن در عرصه سیاسی، جامعه را از این کانون مهم محروم کرده است. تا اطلاع ثانوی هیچ نظام اخلاقی نیرومندی قادر نیست حیات جمعی و ملی ما را سامان دهی کند. سه راه برای برون رفت از جهان مبتنی بر تصویرهای بی بنیاد، نشان دادیم. جهان دوم، به یک رویداد اشاره داشت و بشارت دهنده به حیات اخلاقی بود. به نظر می‌رسد که تغییر جایگاه دین، این فرصت و شانس را تا اطلاع ثانوی از جهان بی بنیاد ما گرفته است. 

دوم، نظام‌های آگاهی موید نیهلیسم اجتماعی

نظام سیاسی، ذخائر دینی را تضعیف کرده است در مقابل، روشنفکران و فضاهای آکادمیک نیز، به یک فردیت، گسیختگی از امر عمومی و هر چه رنگ و بوی حیات جمعی دارد فراخوان می‌کنند. این گفتارها، به جای آنکه خطابه‌های معطوف به حیات والاو اخلاقی باشند، با چنان جهانی ستیز می‌کنند. آنها شب و روز، نشان می‌دهند که بیرون از قلمرو منافع و خواست‌های فردی، هیچ حقیقتی در جهان نیست. تاریخ، فرهنگ، حیات عمومی، آرزوهای جمعی، زندگی جمعی توام با اصالت و معنا، سرزمین، وطن و هر چه از این سنخ است، مشتی جعلیات هستند. 

ساختار تبلیغات رسمی، بر مفاهیم کلی و عام سوارند. این منظومه‌های گفتاری، از این حیث اثرگذار و جاذبه افکن هستند که خوب نشان می‌دهند که این مفاهیم پوشش فریب‌اند. تا می‌توانند از هر مفهوم و فهم کلی و عام، مشروعیت زدایی می‌کنند و به جهانی مملو از جزئیات، جهانی بی تاریخ، بی گذشته، بی آینده، پراکنده، گسیخته دعوت می‌کنند. مضمون آنچه تحت عنوان آزادی از آن دفاع می‌کنند، چیزی جز این جهان محدود شده در خرسندی‌ها و منافع و لذات فردی نیست. 

بسط این نظام گفتاری نیز فرصت اول از امکان‌های سه گانه پیشگفته را از ما گرفته است. تا مدت زمانی نامعلوم، دیگر نمی‌توان منتظر خطیبی والا بود که با قدرت کلامی خود ما را به حقیقت فراخوان کند. این دوره دیگر دوران خطیبان والا نیست. آنها اگر ظهور کنند به سخره گرفته می‌شوند. فعلا قدرت خطابه‌ای ظهور نمی‌کند. همانطور که فیلسوفی به میدان نخواهد آمد تا عشق به حقیقتی را امکان پذیر کند. 

سوم: طبع زندگی بی بنیاد شبه مدرنیته ما

در غیبت ارزش‌های برانگیزاننده استعلایی و فقدان وجاهت حقیقت در عرصه عمومی، جامعه لنگرگاه خود را در فرایند توسعه و مدرن شدن از دست داده است. پیشترها مدرن شدن، با ورود ارزش‌های والای دنیای جدید نیز همراه بود. امروزه جامعه ایرانی، کمتر پذیرای وجوه والای ارزش‌های مدرن است. امروز این بازار و منطق سود و سرمایه و مصرف است که دائر مدار جامعه ایرانی شده است. می‌توان در کوی و برزن شاهد این جمله مارکس بود که همه چیز به سرعت دود می‌شود و به هوا می‌رود. فرهنگ سرمایه داری از سنخ خاص آمریکایی‌اش، حیات اجتماعی ما را در نوردیده است. در فقدان امکان اتکا، به استوانه‌های حیات دینی یا اخلاقی، فرد به منزله پرکاهی اسیر برساخته‌های رسانه‌ای است. سلبریتی‌های رسانه‌ای، صورت عینی این جهان بی بنیاد‌اند. 

دوران ما، دوران بسط رسانه‌ها و تبلیغات رسانه‌ای است. جامعه شناسان در توضیح نقش رسانه‌ها در دنیای جدید از داستان کشتی نوح استفاده می‌کنند. رسانه‌ها در طوفان امواجی که خود به راه انداخته‌اند، کوتوله‌ها را سوار می‌کنند و شان و منزلت می‌دهند. پرو بال می‌دهند، بزرگشان می‌کنند، کارشان که تمام شد، در دریای مبهم صداها رهاشان می‌کنند و می‌گذرند. آنها که صاحب رسانه‌ هستند، احساس خدایی می‌کنند، می‌آفرینند، روزی می‌دهند، بلا نازل می‌کنند، و می‌میرانند. رسانه‌ها احساس می‌کنند تقدیر مردم و آدم‌ها را در دست دارند. 

رسانه‌ها امروز با قدرتی بیش از قبل، سلبریتی‌ تولید می‌کنند. آدم‌ها، یکباره بزرگ می‌شوند، مد می‌شوند، قیمت پیدا می‌کنند، فروخته می‌شوند و فراموش. دنیای رسانه‌ها، دنیای پیچیدن آدم‌ها در بسته بندی‌های پرجاذبه است. دنیای قیمت دادن به افراد کم مایه. دنیای چیدن آدم‌ها در قفسه‌های فروش. دنیای یکبار مصرف ساختن آدم‌هاست و سرانجام دنیای پرتاب کردن آدم‌ها به سطل‌های زباله. 

این بازار شگرف، همزمان با بی بنیاد کردن جهان اجتماعی ما، درون افراد را تهی می‌کند. در تب و تاب قدرت رسانه‌ها، مردم از سنین جوانی، در هوس داغ بسته بندی شدن توسط رسانه‌ها می‌سوزند. برای اینکه شانس سلبریتی شدن پیدا کنند، همه زندگی خود را هزینه می‌کنند. اگر این شانس را پیدا نکنند، احساس می‌کنند در شمار انسان‌ها نیستند و از زندگی بی رنگ خود احساس کسالت می‌کنند، اگر شانس سلبریتی شدن پیدا کنند، وارد یک تجربه منحط از زندگی می‌شوند. زندگی در رفت و برگشت میان یک چهره عاریه‌ای و پرتاب شدن در زباله فراموشی.

نام دیگر تصویرهای بی بنیاد، همان دروغ خودمان است. می‌توان در دنیای جدید در یک جهان سراسر دروغ زندگی کرد. به مراتب بیش از دنیای قدیم، می‌توان دروغ موثر گفت. دروغ موثر، چیزی شبیه جادوست. دروغ‌گو، با کاشت یک دروغ کوچک، می‌تواند بهره‌های فراوان برداشت کند. البته دروغ‌گویی وجدان را معذب می‌کند. اما می‌توانی مساله را حل کنی. کافی است بر این خیال باشی که نیت خیر داری. آنگاه به راحتی دروغ می‌گویی و کم کم جز دروغ نمی‌توانی بگویی. دروغ یک امر پنهان نیست. همه می‌دانند که جز با دروغ مواجه نیستند. همه مشتریان دروغ‌اند و همزمان تولید کنندگان دروغ. 

جامعه ما به نحوی شگفت انگیز، طی سه یا چهار دهه، یکباره از خود تهی شده است. خود را می‌جوید. زخمی است و نیازمند خرد جمعی تا به خود بنگرد، اراده جمعی داشته باشد، و امکان درمان دردهای خود را پیدا کند. اما دیگر نه خطیبی قادر است به سیاق سابق با تکیه بر مواریث دینی آنان را برانگیزد و نه ارزش‌های اخلاقی اعتبار پیشین را دارند. به نظر می‌رسد جامعه ایرانی، بیش از پیش، در تجربه زیبایی شناختی امکانی استعلا می‌جوید. شجریان شاید در بستر چنین تحولاتی موضعیت پیدا کرده باشد. 

نقش آفرینی محمد رضا شجریان

تحولات شگرفی که طی این چهار دهه طی شد، هر شاهد و ناظری را دچار نگرانی می‌کند. گویی همه چیز و همه صور سرمایه‌های اجتماعی و فرهنگی به سمت زوال پیش می‌روند. اما بودند معدود نهادها و افرادی که به رغم این وضعیت، تولید سرمایه کردند، ساختند، افزودند و بنای امیدی برقرار کردند. به نظر می‌رسد محمد رضا شجریان در زمره این معدودهاست. او توانست از هنر و موسیقی امکانی برای انباشت و افزایش و تاسیس بسازد.

اگرچه سابقه هنر شجریان به پیش از انقلاب باز می‌گردد، اما او حیات درخشان هنری خود را وامدار فضای انقلاب است. انقلاب واکنشی به سامان در هم ریخته دهه پنجاه پهلوی بود. می‌توانست نقطه عزیمتی برای ایجاد یک تعادل اجتماعی باشد. در فضای انقلابی، عرصه عمومی عام و فراگیر بود. همگان گویی در یک فضای استعلای جمعی زیست می‌کردند. هنر شجریان به همان فضا تعلق داشت. هنر همانقدر ایفای نقش موثر می‌کرد که اخلاق و اخلاق همانقدر که سخن. 

با تبدیل آنچه نهضت بود به نظام، این نقطه بهینه همراهی و همگامی هنر و اخلاق و سخن، در هم ریخت. به روالی که اشاره کردم، سخن و اخلاق جایگاه خود را از دست داد. اما هنرمندان ما، تنها قشری بودند که از آنچه ساخته شده بود حراست کردند. شجریان در این میان، از همه برجسته‌تر بود. شجریان، محیط خود را خوب می‌شناخت. خوب می‌دانست چطور در بازی‌های پیچیده قدرت، همچنان جانب مردم و عرصه عمومی را حفظ کند. پیدا کردن مسیرهای گریز از دنیای مخاطرات و آلودگی‌هایی که از هر جانب سرازیر می‌شد کار دشواری بود. شجریان این راه‌های گریز را خوب پیدا کرد. از هنرش خوب صیانت کرد. 

شجریان در همه رویدادهای شگرف سال‌های بعد، نظیر جنگ، فضای دهه هفتاد، دوم خرداد، و سال‌ها و دهه‌های بعد، با انتخاب هوشمندانه اشعار و سبک‌های آوازی خود، با مردم حرف زد. اما نه از سنخ سخنواران یا موعظه گران اخلاق. گویی با امکانی که برای تجربه زیبایی والا فراهم می‌کرد، مخاطبان خود را هوشیار می‌کرد. امکانی بود برای کاستن از شتاب سقوط. در جامعه‌ای که مردم هر روز با کالایی شدن همه چیز مواجهند، و از مصرف همه چیز بیشتر و بیشتر احساس بی بنیادی می‌کنند، اساتید موسیقی ایرانی و به ویژه شجریان، توانستند حصار امنی برای هنر فراهم کنند. برای اقشاری از مردم، گاه موسیقی اصیل ایرانی و آواز شجریان، تنها امکان تجربه اصیل معنوی بود. 

میراث ارزش‌مندی که شجریان فراهم ساخته، برای ساحات گوناگون عرصه عمومی ذخائر ارزشمندی به جا نهاده است. عرصه عمومی اگر پرشور است و مولد و خلاق، شجریان منظومه گرانقدری از این سنخ شورمندی در آثار خود به جا نهاده است. اگر مرعوب است و منفعل، شجریان با آثاری که در دهه شصت و اوایل دهه هفتاد تولید کرد، با روایتی حماسی از عرفان و عشق، جان پناهی برای روان‌های از هم گسیخته ‌ساخت. عرصه عمومی اگر نمایشگر طلیعه‌های امید است، شجریان استعداد بستر گشایی برای آن دارد. عرصه عمومی اگر بر می‌آشوبد، شجریان صدای خشم جمعی است. شجریان به این سیاق، با حیات جمعی و عمومی ما نسبتی ناگسستنی برقرار کرده است.   

سخن آخر

در این متن، واکنش عاطفی مردم به شجریان را امکانی برای واکاوی وضعیت خود کردیم. به نظر می‌رسد زیبایی والا، بیش از سخن یا اخلاق در تولید و بازتولید حس استعلا و حیات جمعی نقش آفرین است. در این زمینه البته شجریان تنها نیست. او شاید بیش از همه در این زمینه می‌درخشد، اما می‌توان در حوزه‌های دیگر هنری نیز نمونه‌هایی کم اما چشمگیر از هنرمندانی یافت که در عسرت سخن و رویداد، راهگشای حیات ریشه دار و فرهنگی ما هستند. 

آگاهی، اخلاق و زیبایی، یک سه گانه همراه با یکدیگرند. آنها در همراهی با هم، می‌توانند راهگشای حیات تاریخی، فرهنگی و ملی یک سرزمین باشند. روزگاری سخن و زیبایی ساقدوش عروس اخلاق بودند. فضای دوران انقلاب از این سنخ بود. حیات اخلاقی در کانون قرار داشت و نیروی سخن آتش آن را گرم می‌کرد و تجربه زیبایی در پرتو آن صورت می‌پذیرفت. در چنان جهانی، دوگانه سازی‌های خوب و بد، درون ما، دیگران و ساختار عالم را به دو اردوگاه ارزشی تقسیم کرده بود. 

اینک به نظر می‌رسد آن جهان به کلی فروریخته است. نوبت به آن رسیده که سخن و رویداد، به ساقدوشی عروس زیبایی بروند. هنگامی که تجربه زیبایی در لباس عروس بر تخت می‌نشیند، سخن، بستر ساز تجربه زیبایی والاست و رویدادها از منظر حیات زیبایی شناختی ظهور می‌کنند و تجربه می‌شوند. دو اردوگاه زیبایی و زشتی جانشین دو اردوگاه خوب و بد می‌شوند. زشت و زیبا، بیش از خوب و بد، قادرند ما را از حصار جهان خاص گرایانه فعلی بیرون ببرند. بیشتر قادرند ما را با گذشته مان پیوند دهند و همزمان راهی برای آینده بگشایند. زشتی و زیبایی بیشتر از خوب و بد، قادرند امکانی برای همزیستی در یک بستر جهانی فراهم کنند.  

شجریان یک نشانه است. امکانی برای بازاندیشی است. می‌توان از منظر موقعیتی که او در آن است، به بازسازی خود، هویت تاریخی و جمعی و همزیستی جهانی و منطقه‌ای اندیشید. 

این یادداشت در ماه نامه ایران فردا شماره 26، دی ماه سال 1395 منتشر شده است 

بازیابی خود از دست رفته

جامعه سیاسی ما، با شرایط خاصی مواجه است. همه بازیگران و جریان‌های سیاسی احساس نسبی ناکامی دارند. به جریان‌‌های درون حاکمیت نظر کنید: نیروهایی که خود را اصولگرا یا اصلاح‌طلب می‌خوانند، افق روشنی پیش روی خود نمی‌بینند. به همین دلیل، قادر به تولید افق امیدبخش برای مردم نیستند. هر دو خسته‌اند. هر دو به جای برنامه‌ریزی و تدوین برنامه و استراتژی‌های کلان، به بازی‌سازی‌های کوتاه مدت برای بسیج کوتاه مدت مردم مشغولند. در این حد که این انتخابات نیز پشت سرگذاشته شود. در مردم نیز شور و شوق چندانی برای مشارکت نیست. منتظر می‌مانند در یکی دو روز انتخابات، به این یا به آن روی می‌آورند و مبنای محاسباتشان نیز، کم کردن مخاطراتی است که ممکن است وضع‌شان را از این که هست بدتر کند. به جریان‌های بیرون از حاکمیت هم نظر کنید. آنها که بیرون دایره منازعات رسمی نشسته بودند و هر کس بر این باور بود که سرانجام فضایی گشوده خواهد شد تا آنها به نیروهای موثر بسیج کننده تبدیل شوند، کم کم امید خود را از دست می‌دهند. به این باور می‌رسند که سرمایه در گردشی وجود ندارد تا آنها به چرخه آن بپیوندند و طرحی نو درافکنند. 

.... آنچه در فضای سیاسی ما افول کرده، افق‌های امید بخش است. اگر هم افقی برای مردم و نیروهای سیاسی در کار است، افق‌های ترس و بیم است. این روزها، موثرترین پیامی که در دستگاه‌های تبلیغات رسمی به مردم فروخته می‌شود، جلوگیری از رویدادهای خونین منطقه در ایران است. آنها دیگر از این منظر مورد سوال نیستند که عدالت، پاکدستی، فضای سالم برای مشارکت، نظارت عادلانه و آزادی در فضای عمومی کجاست؟ اصلاح طلبان نیز مهم‌ترین پیامی که به مردم می‌فروشند، ممانعت از سقوط کلی اقتصاد کشور، کاستن از انزوای بین المللی و امثالهم است. دیگر کسی از آنها دمکراسی نمی‌خواهد. دیگر کسی توقع ندارد آنها گسترنده جامعه متکثر و آزاد باشند.

من کاری به این ندارم که این تصورات چقدر واقعی‌اند. من به اصل وجود این تصورات به منزله واقعیت‌های نگران کننده می‌نگرم. بر این باورم که وجود این احساس جمعی، تخریب کننده سرمایه‌های فردی و جمعی ماست. طعم زندگی فردی را تلخ می‌کند. عمق و کیفیت زندگی را زائل می‌کند و البته هر روز بیشتر و بیشتر سرنوشت جمعی ما را مخاطره آمیزتر می‌کند. 

من ابتدا تلاش می‌کنم این وضعیت را تبیین نظری کنم. پس از آن گمان خود از دلایل ظهور این وضعیت و امکان‌های برون رفت را در میان خواهم نهاد. 

تبیین وضعیت موجود 

جامعه ایرانی همانند هر جامعه دیگر، با عوامل و مولفه‌های کثیر و متعدد به هم پیوسته یا از هم گسیخته است. مولفه‌های به هم پیوستگی یا گسیختگی‌های اجتماعی چندان کثیرند که نمی‌توان در قاب یک الگوی نظری خاص همه آنها را شمارش کرد. من در میان این عوامل کثیر به صور آگاهی و تصورات و تلقی‌های فردی یا جمعی تمرکز می‌کنم. ما علاوه بر نیازها و به هم پیوستگی‌های عینی و مادی، به لحاظ ذهنی نیز از هم تلقی‌هایی داریم. این تلقی‌های ذهنی می‌توانند ما را به هم پیوسته یا از هم گسیخته کنند. این صور آگاهی در دو سطح تقرر دارند. نخست آگاهی‌های میان فردی، میان گروهی و خاص. و دوم در سطح آگاهی‌های کلان و عام. 

درک من از خویشاوندان و همسایگان، همکاران و دوستان درک سطح اول است. حیات روزمره ما همواره متکی به سنخی از برداشت و آگاهی نسبت به دیگرانی است که با آنها ارتباطات چهره به چهره داریم. آنها را چقدر قابل اعتماد می‌دانیم. چه اندازه در میان آنها احساس صمیمیت می‌کنیم. تا چه اندازه ارتباط خود با آنها را اخلاقی می‌پنداریم. این سطح از تلقی‌ها و تصورات برای گذران زندگی روزمره و فردی ما حیاتی است. این سنخ تصورات، طبیعی و ساده در نتیجه تجربیات زیسته روزانه ما ساخته می‌شوند و البته در نتیجه تجربیات زیسته ما دگرگونی می‌پذیرند. 

آنچه مقوم حیات سیاسی ماست، آگاهی‌ها از سنخ دوم است. چه درکی از کلیت خود داریم. اجتماع خود را تا چه حد قابل احترام می‌پنداریم. خود جمعی مان را چقدر دوست داریم. تا چه اندازه فکر می‌کنیم جمعیت ما جمعیت مبارک و میمونی است. چه سنخی از نسبت میان خود قائلیم. تا چه حد این نسبت‌ها را استوار می‌پنداریم. آیا یک نقطه عزیمت داریم؟ قرار است یک هدف و مسیر را با هم طی کنیم؟ در میان ما، بدها و خوب‌هایی وجود دارند؟ با کسانی در میان خودمان رقابت یا ستیز داریم؟ این سنخ تلقی‌ها، البته همانند تلقی‌های نخست، ساده نیستند، فوراً دگرگونی نمی‌پذیرند، به دلایل پیچیده‌ای شکل می‌گیرند و تحت تاثیر عواملی دگرگون می‌شوند. 

صور کلی و کلان آگاهی، سرمایه‌های مهمی است که بر اساس آنها، نیروهای قوت می‌گیرند، نیروهایی از بازی حیات سیاسی حذف می‌شوند. در پرتو این تلقی‌های عام و کلان است که سخنی پذیرفته می‌شوند و سخن‌هایی از اعتبار ساقط می‌شوند. بازیگرانی در حیات سیاسی وجاهت پیدا می‌کنند و بازیگرانی از میدان حذف می‌شوند. 

این سنخ از آگاهی‌ها، تا حدودی حاصل تعمیم تجربیات زیسته و روزمره‌اند و تا حد بسیار حاصل تصویرهایی که رسانه‌ها می‌سازند. اهمیت این سنخ از تصاویر، چندان است که هیچ نیروی سیاسی نمی‌تواند فارغ از آن زیست کند. بنابراین به مدد رسانه‌های مختلف تلاش می‌کنند در برساختن آنها مشارکت کنند. 

نقش رسانه‌ها را اما نباید چندان زیاد کرد که گویی همه این صور آگاهی به نحو دلبخواهانه توسط رسانه‌ها ساخته و دگرگون می‌شوند. می‌توان از این منظر، صور آگاهی جمعی و کلی را به دو سنخ آگاهی‌های اولیه و بالنسبه ماندگار و آگاهی‌های تحول پذیر و قابل دستکاری تقسیم کرد. اساسی‌ترین آگاهی جمعی و عام که به نظرم به سادگی تحول نمی‌پذیرد، باور یا عدم باور به خود جمعی محترم و عادلانه است. آیا ما و حیات جمعی ما، یک کل قابل احترام، قابل اعتماد و بالنسبه عادلانه هست یا نه. شاید بقیه صور آگاهی را بتوان از سنخ باورهایی به شمار آورد که تبلیغات رسانه‌ای در چند و چون آن نقش بازی می‌کنند. مثل اینکه از یک ریشه هستیم، یک خاستگاه تاریخی مشترک داریم، یک هدف جمعی داریم. با چه کسانی همراه و با چه کسانی رقابت و ستیز داریم، اینها همه در زمره باورهای کلی اما ثانوی‌اند. تحول می‌پذیرند و بیشتر تحت تاثیر تبلیغات رسانه‌ها هستند. 

مدعای من این است که جامعه امروز ایران، شاید برای نخستین بار در دوران مدرن، در سطح باورهای عام و اولیه خود دستخوش بحران و گسیختگی شده است. ما این باور را از دست داده‌ایم که یک کل و جمعیت قابل احترام هستیم. یا دست کم در این زمینه‌ها دستخوش تردید شده‌ایم. ما تصور خود را به منزله یک کل عادلانه و قابل اعتماد از دست داده‌ایم یا در حال از دست دادنیم. گسیختگی در سطح عام و اولیه، نه با رسانه‌ها شکل گرفته و نه به سرعت توسط رسانه‌ها دگرگون می‌شود. آنها تحت تاثیر تجربه‌های تاریخی و جمعی ما شکل می‌گیرد. اتفاقاتی که طی چهار دهه اخیر روی داده‌اند، تاثیری ماندگار در حیات جمعی ما از خود به جای نهاده‌اند. 

از دست رفتن باورهای بنیادی ما به خود به منزله یک کل قابل احترام، قابل اعتماد و عادلانه، همه باورهای دیگر ما را تحت تاثیر قرار داده است. ما دیگر معلوم نیست خود را از یک خاستگاه و نقطه عزیمت به شمار آوریم. اصولاً خاستگاه‌ها و نقطه عزیمت‌های تاریخی رنگ می‌بازند. تاریخ اساساً نقش هویت ساز خود را از دست می‌‌دهد. قطع نظر از اینکه تاریخ خود را ایرانی یا اسلامی فهم کنیم. همزمان باور ما به هدف واحد نیز از دست می‌رود. کمتر بر این باوریم که مساله مشترک یا غایت مشترکی را تعقیب می‌کنیم. ناباوری‌های مذکور، بر سطح منازعات و رقابت‌های ما تاثیر گذاشته است. شاید پیشترها اگر هم تصور می‌کردیم با کسانی ستیز یا رقابت داریم، سطح این ستیز را در بستری از همگنی و باور مشترک سامان می‌دادیم. فکر می‌کردیم هر چه هم رقابت و ستیز کنیم، گوشت یکدیگر را هم بخوریم، استخوان‌ها را نمی‌شکنیم. اما امروز در پرتو از دست دادن منظومه باورهای عینی و کلی‌مان، منازعه و ستیز را هول انگیز می‌دانیم. در میدان نبرد، کمتر به دیگران اعتماد داریم تا با آنها ائتلاف کنیم و در میدان نبرد پشت گرم باشیم، در میدان منازعه نیز از رعایت قواعد یک منازعه عادلانه و منصفانه مطمئن نیستیم. از شکستن استخوان‌هامان می‌ترسیم. 

این وضعیت، تنها به سطح کلان و حیات سیاسی تعلق ندارد. از دست رفتن اعتماد کلان ما، و از دست رفتن اعتقاد ما به خود جمعی به منزله یک کل قابل اعتماد، حیات روزمره و فردی ما را دستخوش بحران کرده است. ما درسطح خرد و میان فردی نیز، احساس اعتماد به دیگری و صمیمیت با دیگران را از دست داده‌ایم. ما حتی در سطح روانشناسی فردی خود نیز احساس دلگرم کننده و محترمی از خود نداریم. بسیاری از ما، حتی قدرت دوست داشتن خود را از دست داده‌اند. 

اما هدف من در این سخن، اتفاقی است که در سطح حیات سیاسی افتاده است. ما به طور بنیادی قادر به بهره مندی از یک حیات سیاسی شکوفا و ثمر بخش نیستیم. نمی‌توانیم به مصائب جمعی خود بیاندیشیم. خرد جمعی خود برای مواجهه با مشکلات را از دست داده‌ایم. قادر به تولید عزم جمعی نیستیم. به این دلایل است که افق‌های امید بخش را از دست داده‌ایم و بیشتر به رفع مخاطرات می‌اندیشیم. 

چرا چنین شد

برای برون رفت از وضعیت فعلی، باید به دلایل آنچه روی داده فکر کنیم. من به چند دلیل اشاره می‌کنم. به نظرم به چهار عامل اساسی باید اندیشید: تجربه انقلاب، سوءاستفاده از ذخیره ارزش‌های دینی، فساد اقتصادی و سیاسی، و سرانجام حاکمیت تبلیغات در عرصه سیاسی. 

1. تجربه انقلاب: نخستین و بنیادی‌ترین دلیل از دست رفتن اعتماد و احترام بنیادی به حیات جمعی، زائل شدن سرمایه‌ای است که در نتیجه یک اعتماد نیرومند به هم حاصل شده است. انقلاب سال پنجاه و هفت، مثل تجربه یک مشارکت جمعی در یک تجارت جمعی است. گویی حاصل این مشارکت، در هاضمه و ذهنیت جمعی ما، عدم اعتماد ایجاد کرده است. ما مثل کسانی شده‌ایم که یکبار یکدیگر را برادر و خواهر خواندیم و در حد یک خانواده گرم به هم اعتماد کردیم، حال احساس می‌کنیم آنقدرها هم قابل اعتماد نبودیم. آنها که به نظر می‌رسید عهد راستینی با مردم و ارزش‌های اخلاقی بسته‌اند، چهره عوض کردند. آنها که قرار بود در مقاطع خاص، بزرگ باشند و بزرگی کنند، حریص‌تر و خودمحور تر از آنچه انتظار می‌رفت به صحنه آمدند. آنها که مراجع اعتماد مردم در چهره‌های مختلف بودند به جان هم افتادند. مردمی که میاندار صحنه‌های انقلابی بودند هر روز بیشتر و بیشتر به کنار رانده شدند و مقدرات خود را در دست کسانی دیدند که چندان دلمشغول خیر عمومی مردم نیستند. 

پیش از انقلاب، این همه به هم نزدیک نشده بودیم. آن روزها نسبت طبیعی‌‌تری باهم داشتیم. اما فضای انقلابی، ما را بیش از حد معمول به هم نزدیک کرد. اما خشک شدن دریاها اعتماد، ما را دست به گریبان یک بی اعتمادی بنیادی کرده است. اعتماد و احترام ما به خود جمعی و کلی‌مان، یک پیش فرض آزمون نشده بود. حال آنچه داشتیم را در یک میدان جمعی عینیت بخشیدیم، یکدیگر را آزمون کردیم، و اینک به طور عمیق احساس می‌کنیم، آنقدرها هم که فکر می‌کردیم جمع قابل احترامی نبودیم. در تجربه‌های سیاسی گوناگون آزمون کردیم و دیدیم، گوشت یکدیگر را می‌خوریم، استخوان‌های هم را می‌شکنیم و کمترین رحمی در موقع لزوم نمی‌کنیم.

ستیز و رقابت و حتی منازعه در حیات سیاسی، نیازمند وجود آن اعتماد بنیادین و اعتبار آن سنخ از آگاهی‌های بنیادین و کلی است. تنها به شرط باور به وجود یک اجتماع قابل اعتماد و احترام، ممکن است با هم ستیز و رقابت کنیم. اما تجربه‌ منازعات پیشین، به همه ما اثبات کرده است که منازعه هیچ سرانجام خوشی ندارد. و البته این مخاطره را هم با خود خواهد آورد که به هزینه‌های گزاف و سنگین بدهیم.  حاصل اینکه نه یکدیگر را دوست داریم و نه عزم منازعه و نبرد داریم. کاری با هم نداریم،ٌ بی حالیم و میل به انزوا داریم.  

2. سوء استفاده از ذخیره ارزش‌های دینی: من از آگاهی‌های کلی و عام سخن گفتم که به طور بنیادی، شرط با هم بودی و حیات مشترک ماست. نباید فراموش کنیم که ارتباطات عام ما بی واسطه نیست. به خلاف ارتباطات شخصی و میان فردی ما، آگاهی‌های عام، نیازمند واسطه است. دین مهم‌ترین و بی بدیل‌ترین شکل میانجی برای بازتولید احساس حیات مشترک در میان ماست. متاسفانه دین به عامل اساسی بازتولید مشروعیت نظم مستقر تبدیل شد. به ویژه آنکه روحانیون به منزله اصلی‌ترین متولیان دین، دائر مدار امور بودند. آنها توانستند و موفق شدند در ذهنیت جمعی اقشار بسیاری از مردم، این نکته را جا بیاندازند که اگر همراه و همگام نظام سیاسی هستید دین هم دارید. اگر رضایت نظام را جلب کردید، رضایت خدا را هم جلب کردید. حتی اگر اصول و شرایعی را زیر پا بگذارید. اما اگر همراه و همگام نیستید، و با نظام مخالفت‌‌هایی دارید، مسلمان هم نیستید. مغضوب خدا هم هستید. حتی اگر همه عبادات خود را انجام دهید و اصول دین را به تمامه پذیرفته باشید. این رویداد، به تدریج توان دین برای بازتولید احساس جمعی خوب و قابل اتکا و اعتماد را زائل کرده است. دین در خدمت خواص است به همین جهت، هر روز بیش از پیش، نقش عام خود را از دست می‌دهد. بخشی از زائل شدن احساس ما از این که در یک جمع قابل احترام زیست می‌کنیم ناشی از کاسته شدن نقش دین در حیات جمعی ماست. 

3. فساد اقتصادی و سیاسی: در شرایط انقلابی واقعا تصور می‌کردیم قرار است یک سفره ملی پهن شود و مواهب اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و سیاسی به طور برابر توزیع شود. مهم نیست این تصور چقدر واقع بینانه بود. معلوم است که واقع بینانه نبود. اما آنچه پس از انقلاب روی داد، خیلی بیشتر از یک نابرابری طبیعی به نظر رسید. کسانی به دلیل بهره‌مندی از موقعیت‌های سیاسی، برای هرگونه عدول از قانون مصونیت داشتند، کسانی به دلیل فقدان مصونیت، به دلیل کوچک‌ترین خطاها، بیشترین مجازات‌ها را تحمل کردند، شبکه توزیع رانتی پهن شد و کسانی به طور سیستماتیک از نشستن بر سر سفره رانت‌ محروم ماندند و همه عمر خود را صرف معاش اندک خود کردند و البته از عهده بر نیامدند و کسانی بارها بستند و بهره‌ها بردند. حد فسادهای اقتصادی به جایی رسیده است که حقیقتاً باید ثبت تاریخی شوند. 

4. حاکمیت تبلیغات در فضای سیاسی: هر چه در واقعیت کم داشتیم و داریم، همه حفره‌ها و کاستی‌های عینی را با زبان و تبلیغات و وانمایی‌های تبلیغاتی التیام بخشیدیم. مهم این است که صبح و شام دستگاه‌های تبلیغاتی نظام سیاسی از حق و حقیقت و خدا و ارزش‌های دینی می‌گویند. این سنخ تبلیغات به ویژه اگر پرفشار و مدام باشد، می‌تواند حفره‌های موجود در واقعیت و عمل را بپوشاند و به حاشیه براند. اصولا مهم این است که چگونه وانمایی می‌کنیم چه اهمیتی دارد در جهان واقع جه خبر است. از حق نگذریم یکی دو دهه این  حربه موثر افتاد. این نکته فقط منحصر به یک جناح سیاسی نبود. جناح‌های دیگر منجمله اصلاح طلبان هم چنین کردند. اصولا مفهوم گفتمان سازی از دل همین تصور بیرون آمد. همواره تصمیمات خود را با تشکیل یک ستاد گفتمان سازی همراه می‌کنیم و سرانجام می بینی هیچ کاری نمی‌کنیم جز گفتمان سازی. گفتمان سازی به این سیاق، یعنی در دراز مدت به رسوایی کشیدن همه مفاهیم کلی و عام. بی معنا کردن همه خواست‌ها و آرمان‌هایی که با واژگانی نظیر عدالت و آزادی و حقیقت بیان می‌شوند. چنین است که زبان نقش خود را در حیات جمعی ما هر روز بیش از پیش از دست می‌دهد. 

برون رفت از وضعیت فعلی

هر گونه راه حل برای برون رفت از وضعیت فعلی، باید مسبوق به این باور بنیادی باشد که آنچه از دست رفته به سبک و سیاق پیشین اصولاً به دست آمدنی نیست. سرمایه‌های مهمی از دست رفته‌اند، حال باید همانند کسی که سرمایه‌های اولیه خود را از دست داده، بنشینیم و به راحل حل‌هایی فکر کنیم که حدی از خسارت‌ها را جبران کند. دیگر باید قانع باشیم و با حدی بسازیم. من چند راه حل به نظر می‌رسد که هر یک تصور می‌کنم تا حدی راهگشای برون رفت از فاجعه کنونی است:

1. سنت اعتراف: در شرایطی که مفاهیم و ادراکات کلی و عام نامعتبرند، باید به بازگشت احترام و ادب بیاندیشیم. نخستین شرط آن اثبات صدق و صداقت بازیگرانی است که هر یک نقشی در ظهور این وضعیت داشته‌اند. بیست سال پیش، جمله‌ای حکیمانه از دکتر عبدالعلی بازرگان شنیدم و این جمله گهربار بارها در ذهنم طنین افکن شده است. همه باید بیایند، و سهم خود را در بروز فاجعه بیان کنند. همه باید بگویند چه سهمی در زائل کردن اعتماد بنیادین داشته‌اند و بابت سهم خود از مردم و خدا حلالیت طلب کنند. همه ما به اعتبار شخصیت حقیقی و شخصیت حقوقی مان. من به اعتبار شخصیت فردی خود، سهمی مهم در این رویداد اسف انگیز داشته‌ام. اگر مسئول و  متولی نبوده‌ام، شاهد و آگاه بوده‌ام، حتی بابت سکوت و فراموشی باید تاوان پرداخت کنم و از مردم حلالیت طلب کنم. به اعتبار شخصیت اجتماعی و دانشگاهی‌ام، وظایفی داشته‌ام اما برای گذران زندگی از آنها گذر کرده‌ام. به وظایف اخلاقی خود پا بند نبوده‌ام. من و هر کس دیگر، باید بر مسند اعتراف بنشیند و به این ترتیب، شرط اعتبار هر کس یا گروه را به اعتراف صادقانه او به سهمش باید موکول کرد. 

2. اهتمام ذهنی و عینی به واقعی‌ترین رنج‌های مردم: در فضایی که مفاهیم کلان و کلی بی اعتبار شده‌اند، باید مفاهیم را دوباره با عطف به رنج‌‌های واقعی مردم نیرومند کرد. فقر، بی کاری، تحقیر، بی عدالتی و تبعیض، و نادیده گرفته‌ شدگی در زمره رنج‌های واقعی و روزمره مردم‌اند. باید به آنها اندیشید، آنها را برجسته کرد، باید به طور عملی درگیر کاستن از بار این رنج‌ها شد. باید برای کاستن از این سنخ‌ از رنج‌های مردم، دست به کار شد. حتی کاستن یک ذره رنج در عرصه عمومی، یک بغل آورده در عرصه جمعی خواهد داشت. کلمه‌های از دست رفته جان می‌گیرند و مولد احساس جامعه‌ای توام با اعتماد و احترام در دراز مدت خواهند بود. 

3. بازتعریف خود در عرصه عمومی: هر چه کنیم، آن اعتماد اولیه و احساس اتکا به خود جمعی‌مان را به دست نخواهیم آورد. دیگر مثل گذشته درکی توام با احترام از حیات جمعی‌مان نداریم. پس باید در باره نحوه با هم زندگی کردن سخن بگوییم و تصمیمات تازه بگیریم. در فضای فقدان اعتماد و احترام، فوراًَ دو امر به منزله جانشینان طبیعی قد علم می‌کنند یکی قانون است و دیگری تمهیدات امنیتی. البته این ها لازم‌اند اما بازیابی خود، نیازمند تمهیداتی است که به تدریج اعتماد از دست رفته را اعاده کند و در دراز مدت احساس یک خود جمعی قابل احترام به وجود آورد. این خواست با نظارت و سرکوب و قانون تامین شدنی نیست. شاید عرصه عمومی هابرماس و گفتگو، یکی از این سنخ تمهیدات باشد. 

4. تلاش برای بازتعریف و احیای سرمایه‌های نمادین: دین و همه ارزش‌‌های نمادین دیگر که میانجی و واسطه‌های حیات جمعی ما بوده‌اند، ضروری است بازتعریف و بازجایگذاری شوند. ما نیازمند بازتعریف جایگاه اجتماعی و سیاسی دین هستیم. اما با ملاحظات سیاسی. باید اعتبار ارزش‌ها و باورهای دینی را از این حیث ارزشیابی کنیم که چقدر به همزیستی اخلاقی و توام با احترام و اعتماد ما به یکدیگر کمک می‌کنند. فهمی از دین که مولد کینه و بی اعتمادی میان ماست، قطع نظر اینکه چقدر با نصوص اولیه سازگار هست یا نیست، موجب اختلال در حیات سیاسی ماست. ظهور دین تابع مصالح سیاسی و نه مصالح حکومت، یک ضرورت بنیادی است. البته این سخن در باره مواریث ایرانی، و حتی مواریث جهان مدرن ما نیز صادق است. 

5. تلاش برای احیای میادین خرد اعتماد و احترام: به محض اینکه سخن از اصلاح امور می‌شود، یاد گرفته‌ایم، به دستگاه سیاسی و دولت و قانونگذاری فکر کنیم. اما اینک برای انجام اصلاحاتی که ریشه‌های حیات جمعی ما را هدف گرفته، نیازمند اقدام از پایین و سطح خرد هستیم. ما به حسب اجبار و تصادفاً با دیگرانی در فضاهای گوناگون همراه و هم سرنوشتیم. در فضای محله با همسایگان، در فضای دانشگاه با دانشجویان جوان، در فضای کار با همکاران و .... این‌ها دقیقا به دلیل وجه رویدادی و تصادفی‌شان، بهترین میادین بازتولید سرمایه‌های از کف رفته‌اند. تلاش برای تقویت حسن نیت، احترام متقابل، خیرخواهی و دلسوزی نسبت به سرنوشت دیگران، تلاش برای تامین فضای گرم و قابل اعتماد، پاسداشت حریم‌ حیات جمعی، یا به باور سنتی خودمان حرمت نان و نمک را رعایت کردن، امکان‌هایی است که تجربه زیسته و روزمره خودمان را از آسیب بی اعتمادی و آتش فضاهای کلان صیانت می‌کند و به سرچشمه‌های ظهور احترام و بازیابی خود جمعی تبدیل می‌شود.  

باید به این‌ها و ده‌ها راه حل دیگر بیاندیشیم. دستور کار فوری ما بازیابی جمعی ماست. ما خود را از دست داده‌ایم. تنها به شرط بازیابی خود، همه سرمایه‌های دیگر از دست رفته بازخواهند گشت. همه باید در این زمینه دست به کار شوند. فکر کنند، عمل کنند و با ارزیابی نتایج کار، پیش روند. 

خدا از نامش گریخته است

پیشترها می‌شنیدیم و می‌خواندیم خداوند در مخلوقات خود هم پنهان و هم آشکار است. مخلوقات خداوند نشانه خداوند بودند و در عین حال حجابی بر او می‌نهادند. تماشای عالم به منزله عرصه آشکارگی و حجاب خدا، احساس دل انگیزی به مومن می‌بخشید. اما اینک با ماجرای پنهان و آشکار شدگی خداوند در نامش مواجهیم. در این ماجرا، چیز دل انگیزی نیست. پنهان شدن خدا از نامش، رعب آور و خوف انگیز است و آشکار شدن در نامش، یک آرزو و امید در میدانی خاکستری و سرد.

صبح و ظهر و شب را با نام خدا آغاز می‌کنیم، در و دیوار شهر پر از نام خداست. همه به نام خدا سوگند می‌خورند، بخشی از نامه‌ها که با نام خدا مزین است، بریده می‌شود، گفته می‌شود که به ساحت حکومت به منزله ملکوت الهی باید نگریست. بار سفر ببندیم. در افغانستان و پاکستان و سوریه و عراق و بسیاری دیگر از کشورهای مسلمان، نام خدا بیش از گذشته به گوش می‌رسد. نام خدا، رونق یافته است.

همزمان اینجا در سرزمین خودمان، با رنج و بیکاری و فساد و بی اعتنایی اجتماعی و خشونت مواجهیم و در سرزمین‌های همسایه، گروه‌های مسلمان با نام خدا به یکدیگر هجوم می‌برند. با نام خدا سر از بدن هم جدا می‌کنند، با نام خدا، خانه‌ها ویران می‌شود، با نام خدا، شهرها یکی پس از دیگری به تل‌های بزرگ خاک و بتون تبدیل می‌شود.

رونق نام خدا هر روز بیشتر و بیشتر، و رعب و وحشت و نگرانی از آینده نیز افزون‌‌تر از پیش می‌شود.  چه نسبتی است میان رونق نام خدا و این روزگار عجیب؟

خدا دائر مدار جهان اجتماعی و فرهنگی ماست. جهانی که دائر مدارش خداست، همان خدا نیز توضیح دهنده راز روزگاران متفاوت و متعارض‌ این جهان است. خداوندی که در عمل، یک نام است. یک نام خاص که تنها یک مصداق در عالم دارد. هیچ گاه رویت نشده اما بر فراز همه نام‌‌ها جای دارد. نامی که شهریار همه نام‌هاست.  شهریاری که نامش این همه قدرت و عظمت می‌آفریند اما دیدار پذیر نیست.

نام‌ها هنگامی که مصادیق دیدار پذیر دارند، هیج کس نمی‌تواند به حریم‌شان تعرض کند. برج میلاد، نام آشنای یک مکان مشخص در تهران است. به محض اینکه این نام بر زبان جاری می‌شود، تصویر برج در ذهن‌ها منعکس می‌شود هیچ کس نمی‌تواند تصویر یک تلویزیون را با همراه نام برج میلاد در ذهن‌ها منعکس کند. اگر هم به فرض محال، کسی توانست در ذهن مخاطب خود، تصویر تلویزیون را با نام برج میلاد، همراه کند، اتفاق مضحک و خنده‌داری افتاده است.

نام خدا اما یک مصداق دیدار ناپذیر دارد. تصاویر و مصادیق مختلف می‌توانند همراه با این نام، در اذهان متبادر شوند. بنابراین نام خدا، به خلاف نام برج میلاد، میدان گشوده‌ای است. این استعداد را دارد که با مصادیق و تصاویر گوناگون و متعارض همراه شود. به خصوص که شهریار همه نام‌هاست. بنابراین در بازی قدرت، منزلت، موقعیت، منفعت ایفای نقش می‌کند. با نام‌اش چه سرمایه‌ها می‌توان اندوخت. پس عرصه تاخت و تاز است.

البته این شهریار نام‌ها، خیلی هم بی دفاع نیست. خدا که بزرگ‌ترین همه نام‌هاست، به نحو اسرارآمیزی، به هیچ مصداقی وفا نمی‌کند. هر کس و هر چیز که به منزله مصداق و تصویر او خود نمایی کند، در پرتو وجه استعلایی نام او، در معرض مرگ و نابودی است. درست مثل اینکه کسی شیعیان را بفریبد که امام زمان است. تا جایی که این فریب پابرجاست، از نعمات این فریب بهره‌مند می‌شود اما اگر مشت او باز شود، دیگر نمی‌تواند به زندگی عادی خود بازگردد. هیچ مصداق و تصویری در عالم نیست که مصداق نام خدا باشد، اگرچه همواره مصادیق و تصویرهایی ساخته می‌شوند. این مصادیق و تصویرها، در مرز میان مرگ خوفناک و زندگی دروغین دست و پا می‌زنند. مصادیق و تصاویر، مثل صورتک‌های قدسی بر چهره شیطان‌اند. همیشه در خطر افشا شدن به سر می‌برند.

خدا و نام او، در چنین افق فرهنگی وضعیتی مساله آفرین دارد. دست کم به دو وضعیت می‌توان اشاره کرد: وقتی در نام خود حاضر است و وقتی از نام خود غیبت پیدا کرده باشد. این‌ها وضعیت‌های آرمانی‌اند. ما همیشه در وضعیتی بینابین به سر می‌بریم.

 اگر در نام خود تماماً حاضر باشد، همه چیز را در پرتو خود بی بنیاد می‌کند. آنگاه مومنان روح و جانی عاشق و جستجوگر دارند. افق‌های این جهان را خالی از حضور او می‌یابند و برای تحقق بخشی به او و حاضر کردنش سراسیمه تلاش می‌کنند. گشوده‌اند. جست و جو گرند. در همه چیز او را می‌جویند. درکی تراژیک از خود، زندگی، جهان و تاریخ دارند. خدا اگر در نام خود حاضر باشد، جهان را به ملکوتی از نیاز و خواست و جستجو تبدیل می‌کند. آدمیان را با صورت‌های نحیف و چشم‌های اشک بار و سینه‌های پر اندوه اما نا آرام خواهی یافت. در یک کلام، حضور تام و تمام خداوند در نامش، با سرشت زندگی در این عالم سازگار نیست. هوشیاری تام است که با بنیاد زندگی در این عالم نمی‌سازد.

اما اگر درنام خود غیبت تام کند، هر کس و هر چیز می‌تواند در پرتو وامی که از نام بی مصداق خدا اخذ کرده، سنگین بار شود. خود را کانون عالم تصور کند. چنان زندگی کند که گویی خداوند است. تصرف در همه عالم را حق خود می‌داند. همه چیز را تجلی خواست و اراده خود تصویر می‌کند. دیگران مخلوقات حقیر و ناچیز او نمودار می‌شوند. خلق را بنده و تابع و مطیع می‌خواهد. برای شدن آنچه اراده کرده است، هر کاری را مجاز می‌شمرد. این بار با صورت‌های چاق و بازوهای در هم پیچیده و فربه مواجهید. قهقهه‌های مستانه و
آرزوهای بزرگ.

در افق فرهنگی و تاریخی ما، غیبت تام خدا در نامش، نقطه عزیمت خلق و ظهور ده‌ها و صدها خداست که کینه‌ جویانه به حضور یکدیگر می‌تازند. در عین حال، غیبت تام خدا، نقطه عزیمت ظهور هزاران و میلیون‌ها جماعت مومن است که گرداگرد خدایان زمینی شده، گلوی یکدیگر را می‌فشارند.

ما در فرهنگی که خدا در کانون آن است، در نقطه میانی این دو وضعیت تام زندگی می‌کنیم. گاهی به آن و گاهی به این سو نزدیکیم. آنچه از سنخ باورها و منظومه‌های فکری و فرهنگی ساخته‌ایم و همه داشته‌ها و افزوده‌های فرهنگی ما، حاصل نوسان میان این دو نقطه تام است. اگر اراده‌های عمل کننده، هدف گذار، تصمیم‌گیر، بنیادگذار و موثر در این عالم شکل می‌گیرند، حاصل حرکت به سمت وضعیت دوم است. اگر یکباره از آنچه ساخته‌ایم و بنا کرده‌ایم فاصله می‌گیریم، خود را موضوع نقد و یورش قرار می‌دهیم، افق انتظاراتمان را بالا می‌بریم، گشوده به دیگری می‌شویم، حاصل حرکت به سمت وضعیت اول است.

سخن در این زمینه بسیار است بگذریم.

دهه‌های اخیر این افق فرهنگی و تاریخی به سمت وضعیت دوم حرکت کرده است. خدا از نام خود غیبت حاصل کرده است. در گستره جهان اسلام خدایان زمینی، بسیارند و هر روز بیشتر می شوند. خدای زمینی، هنگامی که با یک مدعی دیگر مواجه می‌شود، در چهره او انکار خود را می‌یابد. چرا که خدا تنها در صورتی خداست که یکتا باشد. بنابراین تنها جنگ تنها جنگ، مضمون زندگی ماست. جنگ و ویرانی. خشونت و بی رحمی فاحش. سرهای از بدن جدا شده، بدن‌های متلاشی تصویرهای شگفتی است که دنیای پیش روی ما را در پهنه جهان اسلام پر کرده است. خدا از نام خود گریخته است و ما در وحشت و رنجیم. 

خدا، تنها خدا می‌تواند با حاضر شدن در نامش، ما را از وحشت این جهان رها کند.