جشن بی معنایی

خام دکتر رز فضلی نقطه نظرات خود را در باره نقد و ارزیابی اینجانب از کتاب دکتر حسین بشیریه در سایت رستاک منتشر کرده اند. به نظرم یادداشت مذکور حاوی نکات قابل تاملی است. فی الواقع ایشان به نقد موضع من در خصوص نسبت میان حقیقت و حیات سیاسی پرداخته اند. امیدوارم فرصتی دست دهد تا  ضمن پاسخ به خانم فضلی، این نسبت را  از منظر خودم بیشتر بکاوم. اصل یادداشت ایشان را که لطف کرده برای من ارسال کردند، تقدیم می کنم.

*******************

 

چندی پیش استادم آقای دکتر کاشی مطلبی را تحت عنوان " ملزومات "احیای علوم سیاسی" " در باب کتاب آقای دکتر بشیریه، منتشر کردند. بعد از خواندن مطلب، تصویری مدام در ذهنم چرخیدن می گرفت، چرخیدنی سمج که رهایم نمی کرد و از آنجا که ناخودآگاهِ آدمی معمولا نشان بی جهت  نمی دهد ، پس از چندی مقاومت در باب آن تصویر ، تسلیم شدم و تلاش کردم ، داستان آن را برای خودم و دیگران بخوانم:

ماه می سال 2012 بود که سارکوزی در میان شور و شوق هواداران فرانسوا اولاند رقابت را واگذار کرد. هم دانشگاهی های فرانسوی ام که اغلب جوانان روشنفکری بودند  با گرایشات چپ از نوع اروپایی اش من را به جشن پیروزی اولاند در شب انتخابات دعوت کردند تا همراه با شنیدن سخنرانی رئیس جمهور جدید به رسم خودشان به ریش نداشته ی سارکو بخندیم. این شادمانی قرار بود تا ساعت هایی بعد از نیمه شب ادامه پیدا کند که حدود ساعت 8 اجازه خواستم و جمع دوستان شاد و آزادم را به مقصد خلوت خانه ام ترک کردم. حال دختر بچه ی حسودی را داشتم که جمع دوستانی را با اسباب بازی های نو و زیبا که خود از داشتن آن ها محروم است، ترک می کند و در حالی که تلاش می کند خشم فروخورده اش را  فرو تر برد، خود را با این توجیهات که در عوض لابد از آن ها باهوش تر است و یا موفق تر خواهد بود، آرام می کند. از بخت بد ، آن شب در مسیر طولانی خانه ی من تراموا  به خاطر شادی عمومی کار نمی کرد و مجبور شدم مسیری حدودا یک ساعته را در دل شهر طی کنم. گریزی نبود. میان بافت اصلی شهر بوردو در میادین و ساختمان هایی اغلب میراث قرن هجدهم و نوزدهم ، جوانانی شاد مشغول سرخوشی بودند. صحنه ، صحنه ی یک شادی معمولی بود . شاید مثل خوشی جمعی پس از برد یک تیم فوتبال. جوانان و میان سال هایی بعضا آواز خوان و رقصان، در رفت و آمد و زنده. دیگر طاقتم طاق شد و بغض فرو خورده ام مثل سیل بر پهنای صورتم جاری شد. خوب است که مردم آن سرزمین عادت خیره شدن به صورت دیگری را ندارند چون آن ناهماهنگی را چندان نمی شد توجیه کرد. احتمالا کسی اشک هایم را هم به جای اشک شوق نمی گرفت زیرا که شادی آنسان در آن شب عمیق نبود که با شوق پیوند بخورد و شوق نه چندان ژرف که با اشک...

 

من از دوره لیسانس دانشجوی آقای دکتر کاشی بودم هرچند که در مقطع دکتری از بهره بردن مستقیم از کلاس درس ایشان محروم ماندم اما همواره پیگیر رویکردهایشان پیرامون مسائل گوناگون سیاسی ، اجتماعی و فضای دانشگاهی رشته ی علوم سیاسی در ایران، بوده ام. کلاس های درس دکتر کاشی از همان ابتدا من را به وجد می آورد . تعدادی از ما که به طور استثناء شاید، با علاقه ی قبلی وارد رشته ی علوم سیاسی شده بودیم تحت تاثیر کلاس های ایشان به فضای فکری مان پر و بالی جدید می دادیم. در بحث ها عمیق و عمیق تر می شدیم. هنر ایشان در همراه کردن ما با هر جریان فکری که درس می دادند به حدی بود که بحث های پر دامنه ی بعد از آن به بیرون از دیوارهای کلاس هم می رسید . کسی بیشتر سنگ هابرماس را به سینه می زد و دنبال چند عدد افق مشترک می گشت و یک فضای ارتباطی که این بار را ناکام نماند و  دیگری غرق در بحر نیچه تند و تند مشق های  فوکو را خط می زد و در شالوده شکنی روی ها سفید می کرد ...اما همه، همه ی این ها بودیم و نبودیم. در اینکه خود ایشان با کدامیک بیش تر همدل بودند هم یین ما دانشجویان گاه تردید هایی وجود داشت. اما بزرگترین میراث آن سال ها برای من و تعدادی دیگر که هیچ کدام گرایش فکری مشابه نداشتیم یک چیز مشترک شد : "تمرین مدارا". از آن سال ها تا به امروز بسیار دیدم کسانی محض رسیدن به همین تعبیر، دکتر کاشی را به نوعی محافظه کاری محکوم کرده اند اما به تصور من همچنان در سرزمینی که نویسنده ی "تمرین مدارا"یش ، خفه شده بود ، ترویج چنین تمرینی نه تنها محافظه کارانه نبود بلکه عمیقا از رادیکال ترین امکان ممکن می گفت: نوعی سیالیت.

سال گذشته بود که شنیدم ایشان از اتخاذ مشی ای در بخشی از حیات فکری و آموزشی شان اظهار شرمندگی کرده اند آن جا که با تدریس و گسترش آنچه جریان فکری موسوم به پست مدرنیسم قلمداد می شود، گویی راهی گشوده اند به سوی دنیایی که افراد را خالی از امکان نظر ورزی ای عملگرایانه می کرده و اینکه پست مدرنیسم و لیبرالیسم بسته بندی متفاوتی از یک کالا بودند که نتیجه اش همان شده که ذکر شد. وقتی مطلب ایشان را پیرامون اثر جدید دکتر بشیریه خواندم باز ناخودآگاه به یاد این اظهار شرمندگی افتادم . از قضا آن دوره ای که ایشان از آن یاد می کنند ، همان دوره پر بار دانشجویی من در محضر ایشان است. پس بگذارید همین جا سهم خودم را از این شرمندگی به تمامی به جان بخرم و یک جا به آتش بکشم.

برای من با خبر شدن از تلاش های پست مدرنیست ها در عرصه سیاست و بازاندیشی در حوزه ی سوژگی و عمل سیاسی یک امکان بزرگ بود در تجدید نظر کردن در مورد تمام داوری های پیشینی ام بر خاسته از گرایشات ایدئولوژیک خاص که همه ی راه ها را به رم اختصاصی خودش ، ختم می کرد و این یعنی گشوده شدن اولین امکان ِ عملِ واقعی. سیالیتی که ما را به نوعی صیرورت می رساند. همان شجاعت "ساختن بر بسترهای فاقد بنیاد". این شجاعت بدون درک این سیالیت ممکن نمی شد.  دریافت من از پست مدرنیسم ، برای من امکان داوری را حذف نکرد، بلکه آن را امکانی سیال تعریف کرد.

وقتی مقاله دکتر کاشی تحت عنوان "ملزومات "احیای علوم سیاسی"" را می خوانم ، نوعی پیوستگی با آنچه ابراز شرمندگی از ترویج پست مدرنیسم در عرصه ی آموزش علوم سیاسی ایران، اعلام می شود، می بینم. در هر دو ابراز نظر تمنای تکیه بر معنا  برای برون رفت از بحران بی عملی در فضای سیاست ورزی ایران، وجود دارد. دغدغه رسیدن به ایده ی حقیقت برای ایجاد امکان داوری و امکان عمل .  دریدا معتقد است :"اساس متافیزیک با این فرض بنیادین نشانه شناسی همراه است که هر دال، مدلول خود را همراه دارد یا موجب پیدایش آن می شود. متافیزیک، استوار بر این فرض است که معنا، به هر رو و همواره حاضر است و نشناخته ماندنش ناشی از ناتوانی ما در یافتن راه درست یا نادرستی ابزاری است که برگزیده ایم."  و این همه دغدغه ی رسیدن به ایده ی حقیقت برای دکتر کاشی ، آنجا برای من پرسش برانگیز می شود که تصور می کنم ما سال ها  با هجوم معنا در فضای سیاسی، اجتماعی و فرهنگی زندگی مان رو به رو بوده ایم. برای انقلاب، برای جنگ، برای ساخت و ساز برای گفتگو همه جور معنابافی کرده ایم بدون اینکه به استثنای مورد انقلاب ، عملا چندان به فضای تولید معنا اندیشیده باشیم. فضایی که همان حفره ایست که میان دال و مدلول وجود دارد. آنچه ما را به امکان سیال داوری و ممکن شدن عمل سیاسی می رساند، در زمان حاضر و در گام نخست ، نه توافق بر سر ایده حقیقت که رسیدن به یک فضای عمومی آزاد است که در آن فاصله، خلاء ، حفره به منزله ی امکان واقعیِ دیدن، داوری، مدارا، توافق  و عمل محقق می شود. در این شرایط تنها امر مقدس و تنها امر مولد همان حفره است. امکان رسیدن به عمل بی آنکه گذشته، حال و حتی آینده را متصلب کنیم.

در بازگشتم به وطن و تجربه ی نزدیک دوباره ام از فضای دانشگاهی چیزی که دیدم نه فقدان معنا  بود و نه حتی جستجوگری در پی رسیدن به معنایی مورد توافق بلکه هراس آور تر از آن،  نوعی اطمینان کاذب بر گذر از مرحله ی دیدن، دریافتن و داوری  حاصل گشته بود که می شد بر پایه هایش حتی آینده پژوهید.

 شاید مصادیقی چون اقبال به آینده پژوهی و گسترش آن در فضای دانشگاهی ایران انعکاس دهنده ی همان دغدغه ی مطرح شده ی آقای دکتر کاشی در نقدشان به آقای دکتر بشیریه باشد یعنی همان فرض استفاده از امکان های پوزیتیویستی صرف برای برساختن آن سازه های قوام بخش و محرک، در راستای عمل سیاسی. همان تلاش در ساماندهی فکت ها و ارائه ی آن ها به عنوان مدلی که تصویرگر( بخوانید متصلب کننده ی) آینده باشد. وقتی در بستری ایدئولوژیک تلاش بر سامان مدلی بر اساس مشاهدات تجربی می کنیم، لاجرم همه ی تلاشمان را به کار می بریم تا ریشه ی دریافت های حاصل از مشاهده مان را و همچنین انجام آن ها را به ساختاری از پیش معنا دار شده ارجاع دهیم.

...

فکر می کنم راز گریه های بی دلیل آن شب تلخ ماه می سال 2012 تجربه ی حس بیگانگی در نوع مطلقش بود. تجربه ی زیسته ی من از انتخابات به من گفته بود که در چالشی بحث برانگیز فارغ از آنکه ساختار های سیاسی چه امکانی را فراهم می آورند، جنگ در انتخابات باید نوعی جنگ معنا باشد. آنقدر که تجربه ی محقق شدن خواسته ی تو، اشک شوق بر چشمانت بنشاند. تجربه ی فرانسویان اما، این وارثان اولیه سیاست ورزی مدرن چیزی بیش از جابه جایی آدم ها بر صندلی هایی که بیش از قرن ها بر آن ها تاریخ گزینش گری رفته بود، نبود. در آن شب شادی گروهی در شهر از میان ساختمان های کهنی که همواره بر نگه داریشان در فرانسه ، اصراری وسواس گونه وجود دارد، گذشتم. در میان انبوه شادی سرخوشانه و تهی از معنایی که گویی بنای یک ناسازگاری هویتی را با من گذاشته بود. گویی که اینان مجرمانی بودند که جرمشان شادی بی دلیل بود چرا که در کنج ذهن من، پیروزی در انتخابات نمی توانست یک اتفاق ساده باشد ، باید که حتما رخدادی در کار می بود تا بتوان به سلامتی اش نوشید. درک من ِ معنا زده (در هر دو سوی تعبیری که می تواند از این واژه به وجود بیاید) از پیروزی و شادی، ناخودآگاه درکی ایدئولوژیک بود که در غفلتی تاریخی از فهم تجربه ی زیسته ی این جمعیت شاد، به خصومت بدل شده بود.

در ایران هم اما کم حس غریبگی به سراغم نمی آید. فریاد ناصری، شاعر، نویسنده و تحلیل گر در یکی از یادداشت هایش می نویسد: " . تاریخ بصری شهرهای ما به شدت ناپایدار و دچار فراموشی است. کافی‌ست تصاویر را بررسی کنید دهه نمی‌گذرد که دیگر آن محله‌ای که می‌شناختید نیست. آن خانه‌ها و کوچه‌ها نیستند. آنکه ویران می‌کند فکر می‌کند این خانه‌ی قدیمی و دیوارهایش مال اوست و هیچ کس در این خاطره‌ی بصری سهمی ندارد. ما نتوانستیم از دل ساخت و سازهای خود به سمت ساخت و سازهایی برویم که با جهان امروز هم‌خوان باشد. پس از بیخ برکندیم و نو افکندیم. در نو هم، چنان که باید و شاید جا نمی‌افتیم پس مدام دستکاری. دستکاری تا بلکه به فرم دلخواه و راحت برسیم. نمی‌رسیم. فرم‌های از ریخت افتاده‌ی بد شکل می‌سازیم.درست است که ملزومات زیستن کهن دیگر وجود نداشته و ندارد و ملزومات دیگری پیش آمده است. اما چون این ملزومات به‌طور طبیعی پیش نیامده‌اند و بیشینه‌شان وارداتی است، برای ملزوماتشان هم فکری نشده است، پس ما درست در آن جا نمی‌افتیم."

به تصور من همه ی این از ریخت افتادگی ها  اما بیش از آنکه ناشی از ، از دست رفتن ایده ی حقیقت باشد ناشی از فقدان فضای لازم برای امکان تولید ایده و عمل است . ما به هر نوع عملی نیازمند نیستیم ما دقیقا به عمل رهایی بخش نیازمندیم و برای رسیدن به این شکل از عمل در درجه ی اول نیازمند فضای عمومی ای هستیم که به ما امکان درک شکاف و پذیرش شکاف، فقدان، خلاء و ناممکن را بدهد پس از آن است که ما امکانِ دریافت، داوری، مدارا و عمل را چون امکان هایی حقیقی درخواهیم یافت.