از چاه به چاه عمیق‌تر

جمهوری اسلامی از همان نخستین روزها با این تصور شکل گرفت که دین را راهبر عرصه سیاست کند. با این تصور که سیاست وحشی است، بازیگوش است، با هوا و هوس‌ها و امیال سروکار دارد، به همین جهت به انحطاط روی می‌کند. اما اگر آن را به احکام خدا متکی کنیم، سر به راه می‌شود و رو به صلاح می برد. سعادت فردی و جمعی مردم را تامین می‌کند و تبدیل می‌شود به سیاست ایده‌آلی.

غافل بود نمی‌دانست حیات سیاسی به خودی خود استقلال دارد. هسته فضیلت مندانه‌ای دارد که اگر آن را به هر دلیل نبینی به عمق چاه رذیلتش سقوط می‌کنی. هسته فضیلت بخش حیات سیاسی خیر عمومی است که با حضور و تشخیص همگان ظهور می‌کند. بی حضور همگان نه معلوم است خیر عمومی چیست، و نه اگر معلوم باشد، صورت راستین دارد سخن حقی است در کلام باطل. این نبود که جمهوری اسلامی غافل باشد، بخش مهمی از ذهنیت جمعی و تاریخی ما در طول حاکمیت پهلوی‌ها بر این خیال بود که دشواری‌های موجود در حیات سیاسی، با تمسک کردن به شریعت و قانون الهی التیام خواهد یافت. کافی است به جای حکم حاکم، حکم خدا را جانشین کنیم و روحانیون را به جای ریش تراشیده‌ها بنشانیم.

هیچ کس نگفت اگر هم قرار باشد حکم خدا دائر مدار امور باشد، چند و چون این حکم با میانجی اراده و خواست عمومی مردم مشخص شدنی است. سیاست که همانا اراده مردم آزاد است، در سیاست میانجی‌گری می‌کند میان حاکم و خدا. چطور رابطه مردم با خدا را بی میانجی ائمه انکار می‌کنند اما نمی‌پذیرند در عرصه سیاسی میانجی رابطه میان حاکم و خدا، مردم‌اند. بی‌مردم  حاکمان سیاسی هیچ مرجعیت و رابطه قدسی ندارند و چه بسا آنچه را خدا می‌پندارند، همان هوا و هوس هاشان باشد. چنانکه دیدیم آخر کار همه چیز به منافع صنفی تقلیل پیدا کرد.

این چیزی بود که همه از آن غافل بودیم.

چهل سال گذشته است. طی این چهل سال به دلیل غفلت از گوهر امر سیاسی، عملاً همان سیاست وحشی و بی مهار و اسیر هوا و هوس‌ها بر همه جا مستولی است. با این تفاوت که پوشش و توجیه دینی هم دارد. دین در خدمت هوس رانی‌های سیاسی است. سیاستی عاری از فضیلت حیات سیاسی.

راهی پیش پای ما گشوده نیست مگر آنکه بپذیریم دین تنها به شرطی مشروعیت سیاسی دارد که در خدمت فضیلت حیات سیاسی قرار گیرد. بپذیریم به جای آنکه دین راهبر سیاست باشد، سیاست راهبر دین شود. به جای آنکه فضیلت حیات دینی را بستر ساز سیاست فضیلت مندانه بیانگاریم، فضیلت حیات سیاسی را بستر ساز دین نجات بخش. عبارت فوق به نظرم نتیجه‌ای است که به طور طبیعی از تجربه چهار دهه گذشته گرفته‌ایم.

ممکن است از سر عصبانیت بخواهیم به کلی دین را ار عرصه حیات جمعی و فردی بزداییم. اگر این کار مطلوب هم باشد ممکن نیست. مشت به دیوار بتنی می‌کوبیم. موفق هم بشویم، راه برای رشد یک روایت بنیادگرایانه خیلی بیش از آنچه هست می‌گشائیم. ما همچنان برای گشودن راه آینده نیازمند نقش آفرینی مثبت دین هستیم. دین اگر همراه نباشد، مانع هر تحولی است. از آن پدیده‌ها نیست که فکر کنی می‌توانی در خانه بگذاریش و آسوده خیال در را ببندی و بیرون بروی. به همین جهت بر این نکته پای می فشارم که آینده ما ار درون بن بست‌ها و امکان‌ها و محدودیت‌های جمهوری اسلامی گشوده می‌شود نه با انقطاع تام از آن.

ذهنیت‌هایی که در نتیجه حرارت سیاسی، یکباره از تجربه‌های پرهزینه نسل‌های پیش از خود می‌پرند، چاه‌های عمیق‌تر از چاله امروز در انتظار آنهاست. اگر ما از چاله به چاه هم افتاده باشیم، فراموش نکنید همیشه می‌توان از چاه پانزده متری به چاه صد متری هم سقوط کرد. همیشه چاله به چاه نیست، گاهی چاه به چاهی عمیق‌تر هم ممکن است.

@javadkashi

از انقلاب دفاع می‌کنم

دهه فجر امسال یک وجه منحصر به فرد دارد: تنها سالی است که سالگرد انقلاب بزرگ داشته می‌شود در حالیکه کسانی در علن از رژیم قبل دفاع کرده‌اند و آرزوی بازگشت آن را فریاد زده‌اند. کسانی که از نظام پیشین علناً دفاع کردند زیاد نبودند، اما همه می‌دانیم در ذهنیت جمعی نسل‌های امروز، دیگر رژیم پهلوی آنی نیست که برای ما بود. تصویر مستبدانه و خشونت باری که نسل ما داشت،  جای خود را داده به تصویری معقول، ترقی‌خواه و دوراندیش. هر چه هم بگویید از آن روزها و آنچه با مخالفین می‌رفت، هیچ چیز را عوض نمی‌کند. حتی گاهی دندان قروچه می‌روند و می‌گویند حق شان بود. اگر آنها که مخالفت می‌کردند این روزها را می‌خواستند، بیش از این‌ها حق‌شان بود. کاش شاه خشونت بیشتری می‌کرد، ریشه‌شان را کنده بود و ما امروز در وضعیت بهتری بودیم.  

امروز هر کس که از انقلاب دفاع می‌کند باید رو در روی این نسل بایستد و به آنها پاسخ دهد. والا وقت خود را تلف می‌کند. من از انقلاب دفاع می‌کنم و می‌خواهم به این نسل پاسخ دهم. از انقلاب دفاع می‌کنم حتی اگر نتایج اش را لزوماً نپذیریم.

فاعل انقلاب مردم‌اند. همه مضمون دولت و نظم سیاسی مدرن نیز چیزی نیست الا فاعلیت مردم.

آنها که از رژیم سابق دفاع می‌کنند، سیاست‌های آن نظام را مقایسه می‌کنند با سیاست‌های این نظام. حساب و کتاب می‌کنند اگر رژیم سابق بود، الان وضع اقتصادی ما چه بود. رابطه‌مان با دنیا چگونه بود، وضعیت کار و شغل و آب و محیط زیست‌مان چگونه بود. شاخصه هایی به میان می‌آورند و این دو دوره را مقایسه می‌کنند. حتی از عزت و کرامت ما در دنیا حرف می‌زنند و اینکه پاسپورت و ارز ایرانی چطور بود و الان چگونه است.

اگر همه چیز درست باشد و با این سنخ شاخص‌ها وضع ما با رژیم سابق بهتر از این باشد که هست، من هنوز از انقلاب دفاع می‌کنم.

وقتی محمد رضا پهلوی بر اریکه قدرت تکیه کرده بود، از ورود ما به دنیای مدرن، نزدیک به یکصد سال می‌گذشت. اقتضاء این ورود، فاعلیت مردم در عرصه سیاست بود. مردم باید عهده دار و متولی امور خود شوند. والا هیچ آبی از آب تکان نخواهد خورد. شاه اگر خردمندترین مرد روزگار خود هم بود، در این جهالت آشکار به سر می‌برد که تصور می‌کرد می‌تواند با اراده و پول و بوروکراسی خود، مردم را از جایی به جایی دیگر ببرد. مردم در جهان اجتماعی خود زیست می‌کردند و شاه در توهمات خود دن کیشوت وار تصور می‌کرد قایقی در کار است و قایقرانی و او کشتی کشور را به سمت و سویی می‌برد.

کشتی در کار نبود. دریاچه کوچکی بود در ابعاد همان کاخ نیاوران. او و چند صاحب نظر و صاحب منصب، درآن قایق بودند و سفر آفاق و انفس می‌کردند.

آیا هیچ دختر مدرن تحصیل کرده‌ای هست که ازدواج با مرد انگلیسی عاقل، پولدار و موفقی را بپذیرد که او را در خانه محبوس می‌کند و مشارکت و اظهار نظر در هیچ زمینه‌ای را برای او امکان‌پذیر نمی‌کند؟ حتی فرصت نمی‌دهد این دختر کمی زبان بیاموزد بفهمد همسرش چه می‌گوید. همه خواهان ثروت و رفاه و شغل و زندگی خوب هستند اما به شرطی که کرامت انسانی آنها زائل نشود و کرامت در دنیای جدید با مشارکت و قدرت تصمیم گیری نسبتی پیدا کرده است. مردم درست یا نادرست خود را صاحب قدرت می‌دانند و همه در و دیوار دنیای مدرن این احساس را به آنها منتقل می‌کند. اگر آن دختر محبوس شده در خانه، حق دارد از همه رفاه و تمتع مادی خود بگذرد و روزی فریاد بزند نمی‌خواهم رها کن مرا، ما مردم هم روزی برخاستیم و فریاد زدیم نمی‌خواهیم، رها کنید و بروید. بگذارید خودمان تصمیم یگیریم.  

ممکن است بپرسند حالا مگر جمهوری اسلامی یک نظم دمکراتیک است؟ مگر با آن به دمکراسی و آزادی‌های مدنی رسیدیم. ممکن است بپرسند مگر امروز مردم به فاعلیت مد نظرشان رسیدند؟ پاسخ خواهم داد با همه انحصارطلبی‌های سیاسی، جمهوری اسلامی از نظام پهلوی دمکراتیک‌تر است، و بسیار بیش از آن نظام، نماد فاعلیت مردم. اما اگر قبول ندارید، به یک استدلال دیگرم توجه کنید: جمهوری اسلامی حتی اگر از نظام پهلوی دمکراتیک‌تر هم نباشد، یک نظام بسته برآمده از فروبستگی‌های فرهنگی و اجتماعی خود مردم است. دست کم بخش مهمی از مردم.

استبداد پهلوی در هیچ کجای فرهنگ بومی این مردم ریشه نداشت. جمهوری اسلامی اما نماینده واقعی بخش مهمی از فرهنگ جمعی مردم است. اگر پدرسالار است، نمونه کوچک آن را در اکثر خانه‌ها و مردان ایرانی می‌بینید. اگر دمکراتیک نیست، به این جهت است که اساساً معلوم نیست و هنوز هم معلوم نشده میان اسلام و دمکراسی چه نسبتی برقرار است. هنوز هم که هنوز است با مردمی سروکار دارید که اگر قرار باشد میان دمکراسی و دین داری شان یکی را اختیار کنند، اکثریت شان هنوز دین را ترجیح می‌دهند. پیامدهای اقتصادی و اجتماعی سیاست های جمهوری اسلامی برای بخش هایی و گاه برای همه مردم غیر قابل قبول است، اما بخش مهمی از این مردم، میان این پیامدهای نامطلوب و باورها و عادات و قواعد زندگی خودشان نسبتی می‌بینند. جمهوری اسلامی خویشاوند است حتی اگر دوستش نداشته باشند. خود را در آینه این نظام می بینند اگرچه شاید چندان از قیافه خودشان احساس خوبی پیدا نکنند.

جمهوری اسلامی بیش از همه رژیم‌های پیشین در ایران، منعکس کننده فاعلیت مردم است. حتی اگر پیامدهای مثبتی به بار نیاورده باشد.

به آن دختر بیاندیشید که یک روز تصمیم گرفت از شوهر پولدارش طلاق بگیرد. حالا با پسر عمویش ازدواج کرده که پول درست و حسابی ندارد، مرد سالار هم هست، اما حالا زبان هم را می‌فهمند و آن دختر دست کم مضمون و محتوا و ریشه و منشاء استبداد رای همسرش را فهم می‌کند. البته به این نکته امکان‌های برون رفت و فرار از استبداد پسر عمو را هم بیافزایید. دست کم حالا می‌تواند برای فرزندش توضیح دهد که این اخلاق پسر عمو مشکل ش کجاست. می‌تواند برای او توضیح دهد چگونه می‌توان طوری دیگر زندگی کرد. شاید بازهم تحقیر شود، اما عمق و مضمون این تحقیر را می‌تواند فهم کند.

جمهوری اسلامی تجلی فاعلیت مردم یا دست کم بخش مهمی از مردم است. مردم با نتایج فاعلیت خود مواجهند. به این معنا، این نظام وضع منحصر به فردی دارد. هنوز هم مثل زمان مشروطه نمی‌دانیم چه نسبتی میان دین و دمکراسی برقرار است. اصولاً نمی‌دانیم چگونه باید میان سنت‌ها و دنیای جدید نسبتی برقرار کنیم. مفهوم آزادی و پیامدهای عمیق آن را درک می‌کنیم. می‌بینیم نمی‌توان از آن چشم پوشید، اما درست نمی‌دانیم با پیامدهای رنگارنگ اش چه کنیم. اما تفاوت وضع ما با همه روزگاران پیشین در آن است که برای نخستین بار همه مردم به این پرسش‌ها می‌اندیشند. همه فکر می‌کنند به نتایجی می‌رسند. به نتایجی که می‌توان از آنها با عنوان نتیجه گیری‌های زیرپوستی یاد کرد. این سنخ نتیجه گیری، پایدار است. با حربه هیچ تبلیغاتی زائل نمی‌شود.

با هم از کوره راه سنگین و پرهزینه‌ای عبور می‌کنیم. با مخاطرات فراوانی مواجه شدیم، حقارت‌ها و حذف و سرکوب‌ها و خسارت‌های فراوانی تحمل کرده‌ایم. اما برای رسیدن به یک وضعیت مطلوب هیچ راهی جز این نبود. هیچ گذرگاهی در عرصه سیاسی بدون حضور مستقیم و تجربه زیرپوستی مردم وجود ندارد. اگر آینده ای انتظار ما را بکشد، از خلال همین سفر دشوار است. تنها سرمایه امروز ما، جمع بندی‌های زیرپوستی ماست که در یک سفر دشوار تحصیل کردیم. تنها از درون این سرمایه جمعی است که آینده برای ما چهره خواهد گشود. اگر آنچه در سینه داریم درد است، درمان ما نیز هست.

خدا نکند با این همه رنج و هزینه، این سفر ناتمام بماند. خدا نکند کسی پیدا شود و اعلام کند برگردید به خانه‌هاتان. من با همین دو سه  نفر دور و بری‌هایم شما را به مقصود خواهم رسانید.  

معنای «اسلام» و ماجرای حجاب اجباری

امروز «انقلاب اسلامی» معنای واضح و روشنی دارد: خیزش انقلابی مردم در سال پنجاه و هفت برای مستقر کردن اسلام بر شئونات کشور. اما هم ساخته شدن این ترکیب و هم وضوح یافتن آن، یک ماجرای تاریخی است. نشات گرفته از جدال‌های پردامنه و رویدادهای پیچیده. دو سه ماه پس از بهمن ماه سال پنجاه و هفت، مفاهیم بسیاری در فضای فکری و فرهنگی به نحوی سیال در گردش بودند. خیلی بیشتر از دو مفهوم انقلاب و اسلام. جالب توجه اینکه هیچ کدام معنای دقیقی هم نداشتند. هیچ کس نمی دانست چه برکتی است این ابهام. ابهام ناشی از کثرت معناها و تفسیر کنندگان در صحنه سیاسی بود. اما معانی بسیاری از صحنه بیرون رفتند و معانی خاصی باقی ماندند و به تدریج وضوح یافتند، دقت پیدا کردند و شد اینکه شد. من در این یادداشت، تنها می‌خواهم به مفهوم اسلام اشاره کنم.

در آن ماه‌های نخستین، هیچ کس نمی‌دانست دقیقاً معنا و دلالت اسلام چیست. وقتی گفته می‌شد قرار است یک حکومت اسلامی تاسیس شود، هر کس چیزی از آن می‌فهمید. اما دو معنا در میان کثرت معناها بیشتر برجستگی داشت. اول استقرار یک نظم ایدئولوژیک بود به این معنا که حکومت اسلامی عهده‌دار دفاع از ارزش‌های عامی نظیر عدالت، آزادی و استقلال خواهد بود. گویی همه میراث دینی، و همه نهادها و انرژی حیات دینی صرف آن خواهد شد که در کشور یک نظم عادلانه، آزاد و مستقل از اعمال نفوذ بیگانگان مستقر شود. دوم، حاکمیت شریعت بود. فرض بر این بود که حکومت اسلامی، عهده‌دار مستقر کردن شریعت در همه عرصه‌های عمومی و خصوصی است. درک ایدئولوژیک از اسلام، شریعت را هم در خدمت آزادی و عدالت می‌خواست و به هیچ چیز دیگر توجه نمی‌کرد. درک متشرعانه از اسلام، شریعت را می‌خواست، و می‌گفت بگذارید شریعت حاکم شود، خواهید دید دمکراسی و عدالت ما بهتر از آنچیزی است که در دنیا هست.

جالب است که اصلی‌ترین میدان جدال میان این دو فهم، پوشش زنان بود. تبدیل کردن حجاب زنان به یک امر اجباری، همان آوردگاهی بود که معنای سیال اسلام را در ماه‌های اول انقلاب، وضوح بخشید. از همان روزی که دیگر همه زنان ایرانی را با حجاب دیدیم، عمیقاً مقصود از اسلام را در ترکیب انقلاب اسلامی دریافتیم: قرار است شریعت دائر مدار امور عمومی باشد.

اسلام، کم کم از سیالیت معنا بیرون آمد. همه دریافتیم که اسلام یعنی شریعت. این نحو تثبیت معنا، دست کم در میان عموم مردم مخالفت سنگینی برنیانگیخت. حتی کسانی که با حجاب اجباری مخالف بودند، باور داشتند اگر شریعت حاکم شود، دمکراسی و عدالت ما حتی بهتر از آن چیزی خواهد بود که در دنیا هست. زنانی که با اجبار حجاب را پذیرفته بودند، باید صبوری می‌کردند، قرار بود از درختی که کاشته می شود، ثمرات شیرینی به بار آید. به عبارت دیگر، حجاب اگر هم اجباری بود، اما وعده دهنده بود. چشم انداز می‌ساخت و کم و پیش پذیرفته شد.  

حجاب آوردگاه تثبیت معنای اسلام در جدال‌های نخستین روزهای انقلاب بود. معنایی را به نفع معنایی دیگر تثبیت کرد. حال شاهد روزهایی هستیم که دختران جوان با حجاب اجباری ستیز می‌کنند. حرکت‌های نمادین و اقدامات سمبلیک در فضاهای مجازی و فضای شهری در جریان است. بسامد و پژواک این اتفاقات، ناشی از آن است که دیگر حجاب اجباری وجه وعده دهندگی خود را از دست داده است. دیگر دلالتی بر چیزی دیگر نمی‌کند. خودش مانده و باید توضیح داده شود چرا هست. دیگر با هیچ ترفند تبلیغاتی هم نمی‌توان گفت این حرکت بخشی از حاکمیت شریعت است و حاکمیت شریعت بستر ساز عدالت و آزادی است. دیگر این دلالت گری از میان برخاسته است. در چنین شرایطی توضیح اینکه چرا پوشش اجباری است کاری است دشوار و بلکه نشدنی.

من اگر به جای مسئولان جمهوری اسلامی بودم، خیلی در مقابل این موج نمی‌ایستادم. چشم می‌بستم و حتی‌الامکان جهت بسط آزادی، دمکراسی و نظم عادلانه می‌کوشیدم. هر وقت کوشش‌هایم پاسخ داد، دوباره پرونده حجاب را می‌گشودم. 

فانتزی بازگشت به وضع طبیعی

دولت سال‌ها و دهه‌هاست میان ما و طبیعت ایستاده است. شاید تنها یک حادثه بود که ما را مستقیما با طبیعت مواجه می‌کرد و آن فاجعه زلزله بود. طبیعت پیام‌ آور فاجعه شده بود و چه تلخ بود. اما برف برف برفی که گویی سرباز ایستادن ندارد، همه چیز را دگرگون کرده. بخصوص که گفته می‌شود شهرداری هیچ کاری برای رفاه شهروندان نکرده است. گویی تقدیر مردم بود که پس از سال‌ها، با طبیعت وقتی پیام‌آور برکت و شادی و امید است مستقیماً مواجه شوند. مسئولان کنار ایستادند کمی نفس بکشیم.

بدون شک این انفعال شگفت شهرداری، مردم را در شهر بخصوص در جاده‌های منتهی به تهران با دشوارهای عدیده مواجه کرده است. می‌توان هنوز هم رد فاجعه جستجو کرد وقتی دلنگران مردم زلزله زده کرمانشاه باشی. اما اجازه بدهید در این همه سرور سفید که آسمان می‌بارد، جوانب فاجعه را فروبگذاریم.

این برف سنگین بار، زندگی متعارف شهری ما را برای ساعاتی متوقف یا کم فشار کرده است. هر کس تا جایی که امکان داشته، برنامه‌های روزانه را به تعویق انداخته. می‌بینی کسانی که پشت پنجره‌ها به آسمان خیره‌اند و در کوچه و خیابان، با هوس لذت از این همه بارش لذت‌بخش قدم می‌زنند.

لذتی که این برف با خود همراه کرده، با احساس جمعی ما در این چند ماه اخیر بی رابطه نیست.  آنچه به آدم‌ها و مسئولان مربوط می‌شد، نگران کننده، مایوس کننده و ویرانگر نشاط زندگی بوده است. آسمان هم که خشک و آلوده بود. از مردان داخلی و خارجی سیاست، و از متولیان امور که امیدی نمی‌رفت، اما احساس کشنده‌ای بود وقتی احساس می‌کردی خدا نیز مردم را فراموش کرده است و گویی همداستان کسانی است که کمر به فردای کشور بسته‌اند. برف، برف برفی که امروز می‌بارد، شادی بخش‌ترین نوید تداوم زندگی و فردای هنوز زنده و پرنشاط است.

آنچه از دنیای مدرن سهم ما شده، ایستادن دولت و حکومت میان ما و طبیعت است. حکومت اگر دینی هم باشد، چیزی به این معادله باید افزود: دولت میان ما و خداوند هم ایستاده است. حکومت هم میانجی نسبت ما با طبیعت است و هم میانجی نسبت ما با خداوند. اگر در این بنای میانجی شده، هیچ پنجره‌ای تعبیه نکرده باشند، قانون و دولت و قوانین و رسانه‌ها به همه دنیای مردم تبدیل می‌شوند. همه چیز هم اگر رو به راه باشد، باز جان مردم فرسوده می‌شود از فقدان رابطه مستقیم با طبیعت و خدا. اما اگر امور لنگ و شکسته و پر از ناهمواری‌های شکننده نیز باشد، کارتان زار است.

برف می‌بارد. مردم خدا را شکر می‌کنند. از پشت این همه برف دشت‌ها و گلستان‌های پر گل و باغ‌های بارور از میوه‌های بهار را انتظار می‌کشند. سیاست و حکومت را در پرانتز می‌نهند، از این بازگشت به وضع طبیعی‌تر امور دل‌هاشان گشوده می‌شود. گویی طبیعت مثل آغوش گرم مادرانه،  همه را به دامان خود کشیده است. دل‌ها و ارواح و جان‌های خسته فردی و جمعی را می‌نوازد. کاش این روزها صدا و سیمای جمهوری اسلامی، فقط بارش برف را نشان دهد. از هیچ مسئولی توضیحی نخواهد، خبر دیگری منتشر نکند و اجازه بدهد کمی نفس بکشیم.   

امید فرساینده

چندی پیش یادداشتی نوشتم با این مضمون که «تنها امید می‌تواند به فریاد ما برسد». به شرایط بحرانی موجود اشاره کردم و به عنوان یک شهروند نگران، محورهایی را به دولتمردان و مسئولان پیشنهاد کردم. به نظرم توجه به این نکات، می‌توانست راهی برای گشایش باب فروبسته امید باشد. تصورم این بود که با این احساس عمیق استیصال، همه چیز به سمت دره‌های خطرناک پیش می‌رود.   

هنوز دقایقی از انتشار این یادداشت نگذشته بود. دوستی پیام داد، این‌ها که گفتی خطاب به مسئولان است. برای مردم عادی و جوان‌های کف خیابان چه چیز به ذهنت می‌رسد؟ چند روزی به این سوال مهم می‌اندیشیدم.  

در بدو امر دو الگو خودنمایی می‌کند. اولی ظاهر شدن در کسوت یک روشنفکر یا فعال سیاسی است. اگر مدافع وضع موجود باشیم، می‌توانیم به مردم بگوییم بدبین نباشید. در کنار مشکلات، دستاوردها را هم ببینید. زیاد اندوهگین نباشید. مشکلات حل می‌شود. اگر منتقد یا مخالف شدید وضع موجود باشیم، با دعوت مردم به مقاومت، و یا نوید پیروزی سریع به آنها امید خواهیم داد. دومین الگو، پوشیدن لباس یک روانشناس است. می‌توانیم با دعوت مردم به خرسندی‌ها و موفقیت‌های کوچک و بزرگ در زندگی شخصی به آنها امید ببخشیم. به آنها توصیه کنیم، کاری به کار اخبار روز  و سیاست نداشته باشند. لبخند بزنند، اگر دارند، جوجه کباب باد بزنند اگر هم ندارند، نان و پنیرشان را با لذت بخورند. در هر حال خدا را شکر کنند به فردا بیاندیشند که بهتر از امروز خواهد بود.

اما من نتوانستم در هیچ کدام از کسوت‌های مذکور ظاهر شوم. تصورم این است که برای حکومت تولید امید، درمان است. اما امید در همان حال درد نیز هست. بخصوص اگر به زندگی روزمره آدمیان نظر کنیم. اگر در آن یادداشت از امید به منزله درمان سخن گفتم، در این یادداشت قصد دارم در باره امید به منزله درد سخن بگویم. اجازه بدهید به امید هم به عنوان درد و هم به عنوان درمان بیاندیشیم.

زندگی بدون امید بی معناست. انتظار می‌رود هر کس به طور طبیعی با امید زندگی کند. باید امیدوار باشد که از زحمات خود نتیجه خواهد گرفت و فردایی بهتر برای خود رقم خواهد زد. اجازه بدهید نامی برای این سنخ از امید اختیار کنیم: امید طبیعی. یا شاید امید گریز ناپذیر. من با این سنخ از امید اساساً مشکلی ندارم. اما سنخ دیگری از امید هست که می‌خواهم در باره آن سخن بگویم: فوران امید. ما طی سه چهار دهه اخیر با فوران امید مواجه بوده‌ایم. این پدیده، یک فاجعه بزرگ فرهنگی، اجتماعی و سیاسی برای همه ما بوده است. حدی از احساس استیصال در وضعیت فعلی نیز واکنشی است به این فوران امید.  

امید وقتی فوران می‌کند، فرد اساساً چشم دوخته به دوردست‌ها، به جایی که به کلی اینجا نیست. پیرامون خود، با هیچ چیز ارتباطی واقعی ندارد. تصویری از آینده مطلوب خود ساخته است که با انقطاع کامل از وضع و اوضاع فعلی حاصل خواهد شد. امید فوران کرده، با حسادت، رقابت، چشم و هم چشمی، مقایسه و تلاش بی وقفه برای عقب نماندن توام است. فرد همه راز و رمز زندگی خود را پیوند داده با این آرزو و امید که عقب نماند. حسرت دیگران را برانگیزد. هیچ مرزی  هم برای توقف این تلاش بی فرجام برای خود طراحی نکرده. دیگران می‌دوند، تو هم می‌دوی، دیگران خسته نمی‌شوند، تو هم نمی‌توانی خسته شوی.  گویی امید مثل یک شلاق است. بر پیکره‌های عرق کرده، هراسان، هیجان زده، و طماع کوبیده می‌شود، تا نایستند. بازنمانند، و تا جان دارند تلاش کنند. امید از این سنخ، مثل باد وحشی است: به تندی می‌وزد، و اجازه نمی‌دهد حتی برای یک لحظه افراد در جایی که هستند بایستند. لختی تامل کنند، به خود بیاندیشند. بپرسند که به کجا می روند، تا کی؟ تا کجا؟ چگونه؟

فوران امید، حاصل وضعیتی است که ستون‌ها فروریخته‌اند، آنچه استوار و سخت می‌نموده، لرزیده باشد، گذشته معنای خود را از دست داده باشد، از زمان حال نیز چیزی به جا نمانده باشد الا سکویی برای پرش به فردا.

هر روز که از کوچه راهی محل کار می‌شویم، از گذشته و خاطرات رسوب کرده در محله لذت می‌بریم. سلام و علیکی که با همسایه می‌کنیم، با کاسب محل، و خاطراتی که از خانه‌های میان راه داریم، به ما احساس امنیت می‌دهد. در حال گذریم، اما  حس آشنایی با محیط به ما احساس قوت و قدرت می‌بخشد. حال به وضعیت زلزله زدگانی فکر کنیم که همه چیزشان را در یک لرزش خطرناک از دست داده‌اند. چه چیز جز امید به آینده می‌تواند آرامشان کند؟ فقط آینده. نه دیگر گذشته‌ای در کار است نه حال.

امید هنگامی که در صورت فورانی‌اش ظهور می‌کند، جهان خالی است، هیچ نوا و سکوتی در کار نیست. تنها نیروی قدرتمند یک انرژی و خواست رفتن است و معلوم نیست به کجا. معلوم نیست چگونه. جامعه ما چندین دهه است دچار زلزله‌های مستمر است. زلزله‌هایی که مرتب گذشته‌ها را تخریب می‌کند و حال را بی‌معنا. همه به دونده‌های صبح و شام تبدیل شده‌اند. پر از امید فرساینده‌اند. امید طاقت فرسا.

در وضعیت فوران امید، جامعه به اتم‌های مجزا تبدیل می‌شود. هر کس نیز تنها به یک بردار پرنیرو تقلیل پیدا می‌کند. یک خط کشیده شده به سمت فردا. امید به معنای جمعی‌اش، دیگر موضوعیت ندارد. هر چقدر تک تک افراد تحت اضطرار شرایط، بیشتر و بیشتر به فردای خود امید می‌بندد، بیشتر و بیشتر به آینده جمعی مایوس می‌شود. چنانکه با هر درجه یاس و نگرانی نسبت به آینده جمعی، نیروی فردی امید افزایش پیدا می‌کند. هر چه بیشتر خبر ویرانی وضعیت در صورت کلی‌اش می‌رسد، هر کس بیشتر فکر می‌کند باید کلاه خود را تنهایی بچسبد. پس یک قرص امید می‌خورد و می‌دود.

راست می‌گوید سیمون وی. وقتی سخن از مردم است و عرصه عمومی، به جای امید، باید از ریشه کردن سخن گفت. باید از فوران امید کاست. از مردم خواست، کمی هم به ریشه فکر کنند. سعی کنند در فضای پیرامون خود ریشه کنند. دوست بدارند، دوستی کنند. عشق بورزند. تماشا کنند. بنشینند.

اتومبیل‌ها، گاز دارند، اما ترمز هم دارند. ترمزهای مردم بریده است. به طور شگفتی به هم می‌خورند، زخمی می‌شوند، می‌شکنند، خودشان را تعمیر می‌کنند باز به سرعت حرکت می‌کنند. دین ترمز مردم بود. مردم با صدای الله اکبری که از مساجد منتشر می‌شد، روحشان آرام می‌گرفت. از زمانی که دین را به دکان و کاسبی و ابزار پیشرفت تبدیل کردند، زندگی به صحنه‌ای از آشوب تبدیل شد. مردم هیچ پناهگاهی ندارند. امید فوران کرده، جانشین همه پناهگاه‌های آرام بخش پیشین شده است.

نظام سیاسی با ابزاری کردن دین، عامل اصلی فوران امیدهاست. حال چاره‌ای ندارد، باید امید تولید کند. تنها امید و تولید امید می‌تواند ما را از یک خطر فوری نجات ببخشد. امید درمان ما در این وضعیت بحرانی است. اما همین امید درد اصلی ماست. امید فوران کرده، ریشه‌ها را سوزانده است. همه به ماشین‌های زنده به امید تبدیل شده‌اند. اگر امیدی در کار نباشد، تخریب می‌کنند. پس باید امید خلق کرد. شگفت دور خطرناکی است امید.  

  برای مارکسیست‌های اروپایی، هیچ دردی طاقت فرساتر از این تحلیل نبود که انقلاب بلشویکی که در روسیه پیروز شد، راه گریزناپذیر رشد و توسعه سرمایه‌داری بود. هیچ چیز دردناک‌تر از این برای یک سنتی و دین‌دار نیست که سیاسی شدن دین، امکانی برای گسترش سرمایه‌داری و حرص روز افزون مصرف در این جامعه بود. آنهم سرمایه‌داری وحشی، درنده، بی سامان، و بی‌ساختار. 

گمانه‌هایی در باره آینده

ناآرامی‌هایی که طی نزدیک به  ده روز، در سطح کشور گسترده شد، همه نیروهای فعال را متوجه اهمیت سیاسی فقر و بیکاری و در حاشیه بودگی کرد. حال زمان آن است که همه در عمل و گفتارشان، به خواست و مطالبات آنها توجه کنند و اهداف سیاسی خود را با عنایت به مساله آنها بازسازی کنند.  

از رضاپهلوی در خارج از کشور بگیرید تا علم الهدای مشهد، اصلاح طلبان و نیروهای چپ همه سرزنده و شاد برخاسته‌اند و از طبقات فرودست سخن می‌گویند. همه دریافته‌اند، فرودستان و حاشیه‌نشینان واجد اهمیت سیاسی‌اند. درست مثل نیروهای سیاسی دهه چهل، که یکباره همه به دین رجوع کردند از دربار محمد رضاپهلوی تا نیروهای چپ و مارکسیست. چرا که رویدادهای سال چهل و دو به همه نشان داده بود دین واجد اهمیت سیاسی است.

اما چنانکه همه نتوانستند نمایندگان خوبی برای دین داران در دهه چهل و پنجاه باشند، امروز نیز، همه در احراز نمایندگی طبقات فرودست وضع برابری ندارند. بعضی‌ها در موقعیت بهتر و بعضی در موقعیت فروترند. سوال اینجاست که واقعاً چه نیروهایی در شرایط فعلی توانایی احراز نمایندگی این اقشار و طبقات را دارند؟ پاسخ به این پرسش در تخمین موازنه نیروهای ماه‌ها و سال‌های آتی، فوق العاده تعیین کننده است. پاسخ به این سوال، نیازمند طرح مقدمه‌ای است. این مقدمه به این سوال پاسخ خواهد داد: اصولاً احراز نمایندگی برای گروه‌هایی که هنوز نماینده‌ای در عرصه سیاسی ندارند، مستلزم چه شرایطی است؟ احراز نمایندگی گروه‌های که واجد نماینده نیستند، دست کم به سه شرط نیازمند است:

·         داوطلبان نمایندگی باید برای آن اقشار و طبقات باور کردنی و قابل اعتماد باشند.

·         داوطلب نمایندگی باید واجد یک نظم کلامی مناسب باشد. به طوری که آن گروه بی نماینده، به خوبی خواست‌های خود را در آن منعکس ببینند.

·         نظم کلامی مذکور باید به منظومه مطالبات آن گروه اجتماعی، حقانیت ببخشد و به آن‌ها وجاهت اخلاقی عطا کند.

مثلا در یک جنبش فمینیستی، زنان بیشتر به یک زن به عنوان نماینده خود اعتماد می‌کنند، اما به شرطی که آن زن، بتواند به خوبی خواست‌های گروه زنان را به بیان آورد. اما بیان خواست‌های زنان، مثلا برابری در حقوق کافی نیست، داوطلب نمایندگی زنان، ضمن طرح خواست‌های آنان باید بتواند وجاهت اخلاقی این برابری حقوق را تامین کند. چرا که اگر خواست‌های یک گروه اجتماعی فاقد وجاهت اخلاقی باشد، قدرت متحد ساختن زنان را نخواهد داشت، پایداری آنها را کم خواهد کرد، ضمنا، در مقابل هجوم گفتارهای مردسالار نیز از پا در خواهد آمد.

در شرایط فعلی، چه گروهی، با چه ساختاری از گفتار و چه نظامی از وجاهت بخشی اخلاقی قادر است  نمایندگی فرودستان و حاشیه نشینان و بیکاران جامعه ایرانی را نمایندگی کند؟ من در این یادداشت، بخت سه نیروی سیاسی را به آزمون می‌گذارم: نیروهای چپ، اصلاح طلبان و نیروهای اصولگرا. به نظرم این‌ها نیروهای نزدیک به عرصه منازعات سیاسی‌اند. اگرچه می‌توان دامنه این تحلیل را به سایر نیروها منجمله نیروهای خارج از کشور هم کشانید.

 

1. نیروهای چپ

نیروهای چپ به طور طبیعی بیش از همه نیروهای دیگر، واجد دستگاه فکری معطوف به طبقات فرودست‌اند. آنها به طور سامان یافته و منظم، به نقد سیاست‌های نولیبرال پرداخته‌اند. بیش از همه به این سنخ از جنبش‌های اجتماعی علاقه مندند و آنها را اصیل‌ترین صورت‌های اعتراض سیاسی می‌انگارند. اما مشکلات آنها برای احراز نقش نمایندگی طبقات فرودست، کم نیست.

 به دلیل فقدان رابطه ارگانیک با این طبقات و نیروهای اجتماعی، اعتماد آنها را جلب نکرده‌اند. چپ‌ها به ندرت در سطح کلان، توانسته‌اند صدایی بلند کنند که از حیطه طبقات متوسط شهری فراتر رود. از یکی دو موقعیت قومی بگذریم، در سطح عمومی، قادر به تولید سخن در عرصه عام نبوده‌اند. بنابراین توسط این طبقات و گروه‌ها اساساً دیده نمی‌شوند تا موضوع اعتماد باشند یا نباشند.

دوم از حیث تولید سخنی که خواست‌های این طبقات را نمایندگی کند، از همه موفق‌ترند. سازه‌های کلامی‌شان بیش از همه قادر به تئوریزه کردن خواست‌های جمعی این طبقات اجتماعی است.

سوم از حیث وجاهت اخلاقی بخشیدن به خواست این طبقات، چندان توفیقی ندارند. واقع این است که تنها روایت ارتدکسی چپ، قادر بود به طور اساسی به خواست این طبقات وجاهت اخلاقی ببخشد. روایت مارکسی، با تکیه بر کار و اهمیت ارزش افزوده ناشی از استثمار طبقه کارگر، یک منظومه اخلاقی برای دفاع از مطالبات طبقات فرودست و کارگری فراهم کرده بود. به علاوه مارکس با چشم اندازی که از یک نظم سوسیالیستی تولید کرده بود، جنبش‌های طبقات فرودست را وحدت می‌بخشید، وجاهت اخلاقی می‌داد و نسبت به آینده‌ای متفاوت خوش‌بین می‌کرد. مارکس خوب ثابت کرده بود که کارگران، نه تنها مطالبات اخلاقی دارند بلکه مبارزات آنها به رهایی کل بشریت خواهد انجامید. مطالبات طبقاتی آنها مطالبات عام و عموم بشری است. اما واقع این است که صورت بندی تولید تغییرات اساسی کرده است. دیگر مقوله استثمار و ارزش افزوده با همان صورت بندی مارکسی قابل دفاع نیست، به علاوه تصویر قابل دفاعی از سوسیالیسم با آن سبک و سیاق وجود ندارد. نومارکسیست‌ها هم به تدریج به نقدهای فلسفی از سرمایه داری دلمشغول شدند، از ابعاد هنری و فرهنگی و زبانشناختی به نقد پرداختند، به جای استثمار به مصرف زدگی و از خود بیگانگی انسان و امثالهم پرداختند و این همه آنها را از وجاهت بخشی اخلاقی به جنبش فرودستان بازداشت. شرایط خاص ایران را هم به این همه بیافزایید. اصولاً اینجا کار و کارخانه و نقش محوری کارگر موضوعیتی مشابه با اروپا ندارد. نیروهای چپ در ایران، به سیاق روایت کلاسیک از طبقات فرودست حمایت می‌کنند، اما دست افزارهای نظری کافی برای حقانیت بخشی به آن را در کیسه ندارند.   

به این ترتیب اگرچه ادبیات نظری نیروهای چپ در این فضا، کارگشاست، اما بعید است خودشان بتوانند تا آینده نزدیک نمایندگان طبقات فرودست اجتماعی باشند.

 

2. اصلاح طلبان

فرودستان به اصلاح طلبان با دیده تردید می‌نگرند. به سادگی نمی‌توانند در باره آنها تصمیم بگیرند. تا جایی که فقر و محرومیت آنان ناشی از انحصارات اقتصادی و نهادهای مستقر و زیاده خواه است، و تا جایی که فقر و تنگ دستی آنها از سیاست‌های پرهزینه خارجی نشات می‌گیرد، اصلاح طلبان راهی برای بهبود وضعیت به شمار می روند. به این معنا گاهی به نمایندگی آنها تن در می‌دهند. اما تجربه عملی تهی دستان و محرومان، در دوره‌هایی که اصلاح طلبان در راس قدرت نشسته بودند، مثبت نیست. آنها در اصل هیچ گاه مساله فرودستان را در دستور کار و گفتمان سیاسی خود جای نداده‌اند و اصولاً با جهان آنان بیگانه‌اند.

از حیث منظومه گفتمانی، اصلاح طلبان، کمتر از همه مساله طبقات فرودست را تئوریزه کرده‌اند. کمتر از همه قادرند مساله آنها را بیان کنند و سخنگوی نیازها و مطالباتشان باشند. اصولاً زبان اصلاح طلبان از دنیای آنها بیرون است. 

طبیعتاً این نیروها نمی‌توانند و اهتمامی هم ندارند تا به نیازهای طبقات فرودست حقانیت ببخشند. به همین جهت نیز اولین واکنش‌ها در مقابل جنبش فرودستان با نگرانی توام بود.

اصلاح طلبان نهایتاً می توانند از ضرورت رسیدگی به مطالبات فرودستان دفاع کنند با این استدلال که عدم توجه به خواست این طبقات، موجب ظهور چنین جنبش‌های ناگهانی و سازمان نیافته می‌شود و نظم و امنیت کشور را به مخاطره خواهد افکند. پس به مطالباتشان تا جایی که ممکن است رسیدگی کنید. اگرچه ممکن است از دل این استدلال، سیاست‌هایی به نفع طبقات فرودست در دستور کار قرار گیرد، اما آنها را در منصب نمایندگی طبقات فرودست نخواهد نشاند. چرا که ظرفیتی برای بیان مطالبات آنها و حقانیت بخشی به این مطالبات ندارند.

 

3. اصولگرایان

فرودستان به اصولگرایان نیز با دیده تردید می‌نگرند. آنها را متولی سیاست‌های منطقه‌ای و خارجی می‌شناسند که بحران‌های اقتصادی را برای آنها با ارمغان آورده است. به علاوه اخبار حاکی از فساد مالی، بیشتر دامان آنها را گرفته است. اما از منظومه آنها هم نمی‌توانند به سادگی بگذرند چرا که دست کم در دوره احمدی نژاد یکبار آنها را تجربه کرده‌اند. در آن دوره مساله طبقات فرودست در کانون جای گرفت و سیاست‌هایی نیز به نفع آنها در دستور کار دولت قرار گرفت.

منظومه کلامی و گفتمانی‌شان اما در اساس نسبتی با مطالبات این طبقات ندارد. مساله محوری در منظومه گفتمانی این گروه، اسلام و شریعت و حرمت مقدسات دینی بوده است. میراث کلامی قابل تکیه‌ای در دفاع از مسائل و مطالبات طبقات فرودست در منظومه کلامی شان وجود ندارد.

در وجاهت اخلاقی بخشیدن به مطالبات طبقات فرودست، اصولگرایان، وضعیت پیچیده‌تری دارند. آنها دو سرمایه کلامی دارند برای حقانیت بخشی به خواست طبقات فرودست. اول الگویی که احمدی نژاد به میدان آورد. اگر تجربه دوره احمدی نژاد را معیار بدانیم، اصولگرایان از حقانیت طبقات فرودست دفاع کردند اما با الگویی فایده طلبانه. به این معنا که آنها نیز باید از ثروت ملی حظی ببرند اما بهره‌مند کردن این طبقات، چقدر اخلاقی است، چقدر به نفع اقتصاد عمومی کشور است، چقدر رسیدگی به خواست آنان به بهای تضعیف طبقات اجتماعی دیگر تمام می‌شود، موضوعیت ندارد. گویی احمدی نژاد برای این طبقات فرصتی شد تا همان کار را با ثروت ملی انجام دهند که دیگر طبقات در دوره های دیگر می‌کنند.

سرمایه کلامی دیگر آنها برای حقانیت بخشی، تکیه بر آموزه‌های مردم گرایانه دوران انقلاب است. روایتی که با آموزه‌ها و مفاهیم شیعی نیز درآمیخته بود. حق داشتن مردم، اولویت فرودستان، بد بینی به هرگونه ثروت اندوزی و رفاه، حکومت علی وار، شیوه و سیره امام علی(ع) و ...

به این معنا، اصولگرایان در حال حاضر توانایی بیشتری برای حقانیت بخشی به مطالبات فرودستان دارند. اگرچه مستعد جلب اعتماد آنها برای احراز نمایندگی قابل اعتماد نیستند.

 

******

در مجموع می‌توان انتظار داشت منظومه کلامی چپ، بیش از گذشته شنیدنی باشد و در میدان توزیع کلام سیاسی خریداری شود. از میان اصلاح طلبان، نیروهایی تازه ظاهر شوند که ضمن حفظ میراث دموکراسی خواهی، و تنش زدایی، با مبادی فکری لیبرال مرزبندی‌هایی کنند و امکاناتی کلامی برای وجاهت بخشی به فرودستان تمهید کنند.  سرانجام از میان اصولگرایان نیز نیروهای تازه‌ای در صحنه حاضر شوند که در پی اثبات اصالت خود باشند. تلاش دارند نشان دهند که نسبتی با اصولگرایان پیشین ندارند، و به جای درکی شریعت محور، درکی عدالت محور از اسلام دارند.

باید منتظر ماند و دید از مجموع این نیروها و صداهای تازه، چه امکان‌های تازه‌ای در عرصه سیاسی ایران ظهور پیدا خواهد کرد.  البته چنانکه گفتم، این تحلیل به نیروهای بالفعل صحنه سیاسی امروز ایران اختصاص دارد وبنابراین چندان افق‌ها و چشم اندازهای دورتر را مد نظر قرار نداده است.   

تنها امید می‌تواند

تنها امید می‌تواند به فریاد ما برسد. سیطره تام و تمام یاس، اراده‌های جمعی‌مان را تخریب کرده، و محیطی خطرناک و مملو از فساد، خودخواهی، حرص و اضطراب برای همه ما به بار آورده است.

به نظرم می‌توان اصلی‌ترین خصلت ناآرامی‌های اخیر در کشور را سیطره تام و تمام یاس دانست. درست به خلاف همه تحولات و جبنش‌های پیشین که از امید انرژی می‌گرفتند: انقلاب سال پنجاه و هفت، جنبش دوم خرداد و آنچه پس از انتخابات هشتاد و هشت روی داد.

جنبش اخیر، واکنشی از سر استیصال بود نسبت به گستره فراگیر فقر، بیکاری، تبعیض و فساد. واکنش روان جمعی مستاصل شده، فوق العاده پیجیده‌تر و عمیق‌تر است تا کنش سیاسی جمعی که به امید تحقق مطالبه‌ای جمعی، به صحنه می‌آیند. جمهوری اسلامی خوب می‌داند جنبش‌های امیدوار را چگونه ناامید کند. چنان در کف خیابان و فضاهای تبلیغاتی خود، عملیات فشرده‌ای را به صحنه می‌آورد که امیدواران سردرگریبان به خانه بازگردند. اما در مقابل روان جمعی به استیصال رسیده دیگر آن عادات پیشین کارآمد نیستند.

هنگامی که یاس و استیصال به ماده برآمدن یک حرکت جمعی تبدیل شود، با یک طوفان و باد و باران شدید مواجه نیستید، با آتش مواجهید. گاه زیرخاکستر است گاه شعله‌دار و روشن. چندان از زبان استفاده نمی‌کند، بیشتر زبانه کشیدن را آموخته است. نمی‌توانی به اتهام مخالفت با دین و شریعت به آن حمله کنی، این اوست که با حربه گرسنگی به همه چیز حمله می‌کند حتی شریعت و دین. نمی‌توانی آن را به ضدیت با قانون و وحدت ملی متهم کنی، این اوست که با هر چه قانون و وحدت است ستیز می‌کند، نمی‌توانی به اعتبار وابستگی به بیگانه به آن یورش ببری، اگر لازم باشد با هر بیگانه‌ای می‌سازد و تولید قدرت می‌کند. اگر بیکاری، فساد و تبعیض و فقر به ماده اصلی یک حرکت جمعی تبدیل شد، همه مواضع هجومی پیشین را به موضع دفاعی تبدیل می‌کند.

شاید برای نخستین بار بتوان انتظار داشت جمهوری اسلامی از تکنیک‌های ناامید سازی دست بردارد، و دست به کار تکنیک‌ها و اقدامات امیدوار سازی مردم شود. اگر از من بخواهند برای امیدافکنی توصیه‌هایی بکنم، مواردی شبیه موارد زیر به نظرم می‌رسد:

اول: محیط بین‌المللی و منطقه‌ای را آرام کنید. کمترین تاثیر اخبار روز به روز افزایش فشارها و تحریم‌ها، تیره‌تر کردن آینده برای مردم است. روزی روزگاری بود که شرایط منطقه‌ای و بین‌المللی ایران، فقط برای طبقاتی ملموس بود که در سفرهای خارجی با واکنش نامناسب غربی‌ها مواجه می‌شدند. اما امروز فرودست‌ترین اقشار اجتماعی نیز از شنیدن افزایش فشارها و تحریم‌ها، این پیام را دریافت می‌کنند که امیدشان برای بهبود شرایط و اشتغال فرزندان بیکارشان به باد است.

دوم: کاری نکنید که مردم تصور کنند تنها در نقطه‌های آتشین این منطقه حاضریم و مرتب دلنگران گسترش آتش باشند. روان جمعی مردم خیلی آرام‌تر خواهد شد اگر شاهد ارتباطات گسترده اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی و هنری هم باشند.

سوم: چهار دهه است همه شاهد تلاش نظام برای ایفای نقش رهبری منطقه در مبارزه با اسرائیل و آمریکاست. برای طلب این مقصود حتی اهل سازش و همراهی با دیگر بازیگران مبارز علیه اسرائیل و آمریکا نبوده‌ایم. همه را زیر چادر خود خواسته‌ایم. خوب است کمی نقش خود را جا به جا کنیم. مردم این منطقه خیلی آسیب دیده‌اند. خسته‌اند، مردم داخل کشور نیز. از هیچ دستاوردی عقب نشینی نکنید. با تکیه بر دستاوردهاتان به عنوان یک بازیگر قدرتمند، به افزایش فرصت‌های صلح در منطقه بیاندیشید.

چهارم: هیچ گاه سیاست‌های اقتصادی در کشور با ملاحظات صرف اقتصادی انجام نشده است. ملاحظات سیاسی همواره مسلط بوده‌اند به طوری که همیشه بستر سازی برای یک رشد اقتصادی قابل اطمینان، به تعویق افتاده است. لطفا در ملاحظات سیاسی تجدید نظر کنید. اگر هم قرار است قواعدی از رشد اقتصادی را به تعویق بیاندازید، به مساله اقشار فرودست و حاشیه کشور بیاندیشید.

پنجم: کمی فتیله معارضه با خس و خاشاک‌ها، اشغال‌های داخلی و نفوذی‌ها را پایین بیاورید. همیشه مخالفین با این عناوین توهین‌آمیز خطاب شده‌اند چرا که هیچ وقت نخواستید رسماً بپذیرید که شما همه نیستید نماینده بخشی از مردم هستید. اگر کشور از آن همه مردم است اجازه بدهید مردم همه صدا داشته باشند، نمایندگان و رهبران خود را داشته باشند و با صدا و تصویر خودشان در عرصه حاضر شوند. کمی فقط کمی کنارتر بایستید، نترسید اگر دیگران هم کنار شما دوست داشته شوند.

ششم: فکری برای فساد دامن گستر و فراگیر بکنید. هر چه فضا تاریک‌‌تر و افق‌های امید تیره‌تر می‌شود تخم‌های افشانده فساد بیشتر و بیشتر بارور می‌شوند. به همه و منجمله خودتان رحم کنید و نشان دهید به طور جدی در صدد بازگشت انضباط در عرصه کشورید.

هفتم: زبان نقد به خودتان پیدا کنید. اگر قرار است شما افق‌های امید بگشایید، نیازمند جلب اعتماد مردمید. شما هر روز از خودتان تعریف کرده‌اید. مردم هم سال‌ها باور کردند. اگر هم کشور مشکلی داشته است به دیگران نسبت داده‌اید تا به خودتان خدایی نکرده خدشه‌ای وارد نشود. اما امروز حتی مشکلاتی که ممکن است به شما ربطی نداشته باشد به شما نسبت داده می‌شود. اولین قدم برای جلب اعتماد آن است که خودتان حاضر باشید اعتراف کنید و به کوتاهی‌های خودتان اشاره کنید. برای تکمله کمی از دیگران تعریف کنید. نشان دهید که نقطه قوت دیگرانی را هم می بینید که هم فکر شما نیستند.  

هشتم: کمی فرصت برای دوست داشتن ایجاد کنید. باور کنید در عمل کردن به سیاق آیه اشدا علی الکفار و رحما بینهم، چندان تند رفتید که دیگر بینهمی باقی نمانده که رحم و دوستی امکان پذیر باشد. از بس چشم دوختید تا کفار و دشمنان از دیدرس شما خارج نشوند، عادات دوستی را فراموش کردید و فرصت‌های دوستی را از مردم گرفتید. حیات سیاسی را به گروه‌هایی تبدیل کرده‌اید که فقط در مقابل دیگران موقتاً هم پیمانند. اگر به سیاق کارل اشمیت هم به عرصه سیاست نظر می‌کنید، علاوه بر دشمنی کردن نیازمند دوستی کردن هم هستیم. اساساً پشتوانه دشمنی کردن دوستی کردن است. در سیاست تخم دوستی را خشکانده‌اید مطمئن باشید پتانسیل‌های دشمنی کردن را هم از بین برده‌اید.

به گمانم ما نیازمند تمرین جمعی برای تولید امید هستیم. آنچه گفتم خیلی سردستی و نیاندیشیده است. واقع این است که منطق تولید و پاسداری از امید را نمی‌دانیم. اما امروز سخت به آن نیازمندیم. والا جنبشی که از استیصال و یاس جمعی انرژی کسب می‌کند، اصولاً به زندگی و تداوم آن نمی‌اندیشد، برای ویرانی آمده است. همه چیز را بر سر همه خراب خواهد کرد. 

سقف معیشت بر ستون سیاست

قصد داشتم تحلیلی بنویسم از تحلیل‌هایی که در باره ناآرامی‌های اخیر در ایران نوشته شده‌اند. مشغول خواندن شدم و تعداد زیادی از یادداشت‌ها را مرور کردم. به طبقه بندی‌هایی دست پیدا کرده بودم. می‌خواستم تصویری از تنوع این یادداشت‌ها ارائه کنم و به تعبیری یک فراتحلیل ارائه دهم: تحلیل تحلیل‌ها. یک یادداشت بود که در هیچ طبقه‌ای جا نمی‌گرفت. باید کنار گذاشته می‌شد. در هیچ قالب و مقوله‌ای جا نداشت. اما با همه یکی بودنش، مانع از آن بود تا بتوانم طبقه بندی خودم را عرضه کنم. گویی با همه یکی بودنش، مرا وا می‌داشت به یک طبقه بندی دوتایی تن دهم: آن یادداشت و همه یادداشت‌های دیگر. منظورم یادداشت مرتضی کریمی است با نام «جای خالی شریعتی: در دفاع از ایده مردم.» https://t.me/dr_shareati

به یک پاراگراف متن اشاره می‌کنم که به نظرم گوهر این یادداشت است: «امروز می‌بینیم می‌شود تمام تئوری‌های توصیفی و تحلیلی درباره‌ی مردم را از بر بود، و حتی در دانشگاه‌ها تدریس کرد، اما در عمل، در میان مردم نبود، و حتی در مقابل آنها ایستاد. درمیان مردم بودن، به معنای تایید و تبعیت از مردم نیست. به معنای دادن وجهه‌ای معصومانه به مردم، که منجر به مصادره، ساده‌سازی، و تکثرزدایی از این واژه می‌شود هم نیست. اما چگونه می‌شود بدون بودن در میان مردم، آنها را فهمید، از آنها‌ آموخت و در صورت نیاز، آگاه یا در مواقعی راهنمایی‌یشان کرد؟ امروز کسی صدای مردم را نمی‌شنود و آنها بیش از گرسنگی از همین «ناشنوایی سازمان‌یافته» به تنگ آمده‌اند....»

چیزی که این یادداشت را متمایز می‌کند، اشاره به فاصله‌ای است که میان ساختار زبان روشنفکرانه ما و میدان رنج و آلام مردم وجود دارد. زبان روشنفکران ما، به زبان آکادمیک و کارشناسانه و علمی نزدیک شده است. این ویژگی وجه شاخص و متمایز کننده آنان از روشنفکران ایدئولوژیک ایرانی است که تا دهه شصت در ایران اعتبار داشتند. زبان روشنفکری، کارشناسانه و آکادمیک است بی آنکه این اعتبار الزاماً به معنای مرجعیت یافتن علم باشد. روشنفکران ما، به ندرت متخصصان معتبر در حوزه‌های دانش خود هستند. به جز دو سه چهره خاص، هیچ کدام‌شان آثار معتبری در فلسفه و دین و جامعه شناسی و علوم سیاسی ندارند. مثل همان روشنفکران همه چیز دانی هستند که همیشه بوده‌اند. اما زبانشان، به زبان علمی و کارشناسی نزدیک شده است. اعتبار زبان کارشناسی و علمی، از ملکات آکادمیک آنان نشات نمی‌گیرد، ناشی از جای دیگری است که می‌خواهم به آن بپردازم.

روزی روزگاری دکتر سروش به روحانیت حمله کرد از این حیث که از دین دکان ساخته‌اند و سقف معیشت بر ستون شریعت زده‌اند. به نظرم روشنفکری پس از انقلاب نیز به همین سمت رفته است. با این تفاوت که آنها سقف معیشت بر ستون سیاست زدند. روشنفکری به یک صنف تبدیل شد که هم نان داشت هم منزلت و هم امکان وصول به قدرت. اگر آن تعبیر دکتر سروش به فقدان درد دین در میان روحانیون اشاره داشت، این وضعیت به فقدان درد مردم در میان روشنفکران اشاره دارد. من خودم را در زمره همین صنف به شمار می‌آورم و پیش از همه در این یادداشت به خودم طعنه می‌زنم.

بخیل نیستم، به هر حال در این روز و روزگار که کار و کاسبی دشوار شده، بازکردن دکانی که آب باریکه‌ای داشته باشد اشکالی ندارد. در این روزگار همه چیز قابل خرید و فروش است بگذار روشنفکری نیز، نام یک کار و کاسبی پررونق باشد. اما مشکل این جاست که روشنفکران در یک جامعه رسانه‌ای شده، صاحبان زبان در عرصه عمومی‌اند. آنچه می‌گویند، آنچه نمی‌گویند، آنچه را می‌بینند، و آنچه را نادیده وامی‌نهند، بر سازنده سپهر عمومی است. تا اطلاع ثانوی آنها قدرتمندتر از همه، می‌توانند چیزی را به مساله تبدیل کنند و شانس مساله شدن را از امور دیگر بگیرند.

روشنفکران، اصحاب مطبوعات و رسانه‌ها و هنرمندان هستند که بر امور نام می‌نهند و آنها را در عرصه عمومی آویزان می‌کنند طوری که اموری در پرتو آن نام‌ها برجسته شوند و اموری به حاشیه روند. اگر روزی روزگاری دمکراسی با روایت لیبرال آن بر سر در عرصه عمومی کوبیده شد، نورافکن‌ها به سمتی متوجه شد و جایی در پرتو نور نیرومند آن در دیدرس همگان قرار گرفت. سبب شد که اموری به عنوان مشکلات اصلی دیده شود و به همان میزان که جایی روشن شد، قلمروهایی نیز در تاریکی محض فرورفت.

آنچه بیش از همه درخشید، اصلاحات نهادی، ساختارهای حقوقی و قانونی، سیستم‌های تکنوکراتیک، بهینه کردن مدیریت کلان، و خلاصه هر آن چیزی بود که به بالا ربط داشت. به عبارتی دیگر منظومه کلامی‌اش، کلان نگر و برنامه ریز و مدیر بود. به طور طبیعی هر آنچه این پایین بود، در تاریکی محض فرورفت و از دیدرس همگان خارج شد. این وضعیت به تولد روشنفکری انجامید که در نقطه مقابل روشنفکری نسل قبل قرار داشت. آنها اطباء و آسیب شناسان سیتسم سیاسی بودند و کاری به کار جهان زندگی نداشتند. در جهان زندگی اموری دیگر جریان دارد: تحقیر، فقر، بی سامانی، پریشانی و گسیختگی‌های عمیق اخلاقی و انسانی.

زبان عرصه عمومی دیگر با رنج و عسرت‌ها و آلام مردم نسبتی ندارد و این درست همان کاستی بزرگ و عمیق امروز ماست.

گفته‌اند جنبش اخیر پیرامون فقر و بیکاری سامان یافت. این طور نیست که زبان کارشناسانه و شبه آکادمیک روشنفکران این نکته را نبیند. می‌بیند اما به سرعت متوجه راه‌حل‌ها می‌شود. به سرعت می‌پرسد چه کنیم از فقر بکاهیم؟ اقتصاددانان و کارشناسان جمع می‌شوند، میزگرد می‌گذارند، سخنرانی‌های کارشناسی می‌کنند و از برنامه‌های ممکن برای رفع فقر سخن می‌گویند. مشکلی نیست، حتماً باید کارشناسان و متخصصان و تصمیم گیران همین کارها را بکنند. اما روشنفکران مدیر و تصمیم‌گیر نیستند. انها کارشناس نیستند، انها در 

عرصه سیاسی حاضرند، آنها وظیفه دارند فقر و تحقیر و رنج و آلام روزانه مردم را به مساله تبدیل کنند. آنچه در دل و درون یک بیکار حفره‌های سیاه می‌سازد، خجالتی که یک کارگر نزد فرزندش بابت دست‌های خالی‌اش می‌کشد، بغضی که یک تحقیر شده در دل انبار می‌کند، توسط یک روشنفکر تبدیل به یک مساله عمومی می‌شود. روشنفکر مسئول است که بر تب درونی یک تحقیر شده، نام ‌نهد، آن را بر سر در عرصه عمومی بکوبد، دیگران را محاکمه‌ کند، وجدان‌ها را بر‌انگیزد، و دردهای فردی فردی شده را به مساله جمعی بدل کند.

کار روشنفکر تنها از این حیث مهم نیست که نظام تصمیم‌گیر را تحت فشار قرار می‌دهد تا برنامه‌های تازه بنویسد و برای محرومان فرصت‌های تازه بسازد. چیزی هست که به مراتب از این مهمتر است. او با نام نهادن و جمعی کردن آنچه به ظاهر فردی و درونی است، امکان به شمار آورده شدن و دیده شدن طبقات به حاشیه پرتاب شده را فراهم می‌کند. قطع نظر از این که کارشناسان بگویند فقر و بیکاری حل شدنی هست یا نه، نفس دیده شدن سبب می‌شود بر فشار فقر و بیکاری، آوار خرد کننده تحقیر نیز افزوده نشود. روشنفکر پیش از هر چیز با حیات سیاسی سروکار دارد و مساله مهم حیات سیاسی، تحقیر شدن و نادیده گرفته شدن است. البته به شرطی که روشنفکر به پایین نظر کند. با زبانی سخن بگوید که ناظر به فرودستان و در حاشیه ماندگان است. در آن صورت کلام و بیانش، امکانی برای رهایی آنان از فشار تحقیر و نادیده گرفته شدگی است. امکانی برای تبدیل شدن آنها به سوژه‌های قدرتمند. صاحب نیرو و سخن.

همه یادداشت‌هایی که در باره حوادث و ناآرامی‌های ایران نوشته شد، زبانی شبه کارشناسانه داشتند. بخش اعظم‌شان، تلاش کردند ماجرا را مصادره کنند به اهداف و مقاصد سیاسی‌شان. از جناح اصولگرا که این سوی طیف بود گرفته تا سلطنت طلبان که آن سوی طیف بودند. گروهی دیگر از آنها سعی کردند ماجرا را به مباحث علمی و کارشناسانه خود تبدیل کنند. تنها مرتضی کریمی بود که به یک واقعیت دیگر اشاره کرد: آنها همه بیگانه‌اند با مردمی که شمرده نمی‌شوند، شنیده نمی‌شوند، دیده نمی‌شوند. انگار که نیستند. حوادثی که کمی بیش از یک هفته طول کشید، فی الواقع دنیایی از مفاهیم بیگانه با جهان حاشیه‌ها را دود کرد و به هوا برد. شاید این همه حرف که روشنفکران با عجله تولید کردند، تلاشی بود برای بازآفرینی آنچه از دست رفته بود. آنچه به کسادی بازار کلامی‌شان منجر می‌شد.     

آنچه در کشور روی داد، اعلام مرگ زبانی بود که یک دهه پیش مرده بود. تنها به اعتبار اشاره به رنج‌های مردم است که زبان دوباره فرصت زندگی در عرصه عمومی پیدا خواهد کرد.   

ما سه پاره‌ایم

مهم نیست ناآرامی‌ها واقعاً به پایان رسید یا نه. مهم این است که صدا و سیمای جمهوری اسلامی پایان آن را اعلام کرد. تصاویری از انبوه مردم در شهرهای مختلف منتشر شد و همه چیز نشانگر آن بود که آحاد ملت ایران، بدون کم و کاست، به همه چیز وفادارند. همه مردم یکصدا در شعارها، پلاکاردها، و مصاحبه‌های تلویزیونی، اعلام کردند عاملان ناآرامی‌ها ایرانی نبودند. وابسته به کشورهای خارجی و سرویس‌های جاسوسی بودند. بنابراین آسوده باشید در میان ایرانی‌ها یک نفر نیز وجود ندارد که آشوب به پا کند، مخالف باشد و مطالبه رادیکالی داشته باشد.

دستگاه تبلیغاتی نظام، و جناحی که این رسانه از آن حمایت می‌کند، اصرار دارد آنها نماینده کل ملت ایران هستند. از این نقطه نظر، ملت ایران یک صدا و یک سخن و یکپارچه‌اند و صدا و سخن‌شان همان است که آنها می‌گویند. اگر سر و صدایی شنیدید، از پشت دیوارها بود، به بلندگوهای بیگانگان مرتبط می‌شد. این رفتار که در تجربه نظام جمهوری اسلامی یک عادت ترک ناشدنی است، از این جهت خوب است که توان نظام در بسیج را نشان می‌دهد و به تعبیر دست اندرکاران این رسانه، مشت محکمی است به دهان مخالفین. اما و هزار اما این شیوه بازنمایی، در پرده حجاب بردن شکاف‌هایی است که واقعاً وجود دارند و نادیده گرفتن‌شان، دردی را دوا نمی‌کند. فاجعه آنجاست که خودشان بیشتر از بقیه تحت تاثیر تبلیغات خودشان قرار می‌گیرند. رفتارشان از فردای پایان ماجرا، نشان می‌دهد تصویری یکپارچه از کلیت مردم ایران دارند.

البته این کاری نیست که فقط رسانه‌های جمهوری اسلامی به آن عادت کرده‌ باشند. مخالفین نیز کم و بیش همین طورند. اگر تلویزیون نشان می‌دهد مردم چقدر یک‌صدا طرفدار نظام‌اند، بسیاری از تماشاگران می‌گویند دروغ می‌گویند. مردم همه مخالفند. حضور جمع کثیر مردم در خیابان‌ها پس از انتخابات سال هشتاد و هشت نیز از نظر بسیاری نشانگر موضع مخالف همه مردم بود. حوادث اخیر نیز از نظر بسیاری نشان می داد که مردم چگونه یکصدا در سطح کشور مخالفند.

در سطح گفتمان سیاسی، چندین صدا فضای سیاسی کشور را پر کرده است و هر صدا، فرض را براین نهاده که واقعاً صدای همگان است. هر چه جز اوست، وز وز ناچیزی است که ارزش شنیدن ندارد.

اگر می‌پذیرفتیم در جامعه ایرانی شکاف‌هایی وجود دارد، می‌پذیرفتیم علاوه بر آنچه ما مطالبه می‌کنیم و علاوه بر زبان و کلامی که ما داریم، مطالبات دیگری هم حضور دارند که با زبان و کلامی متفاوت بیان می‌شوند. می‌دانستیم که ما نماینده همگان نیستیم بنابراین هنگام عمل و طرح مطالباتمان، به مطالبات دیگران و الگوی کلامی آنها هم توجه می‌کردیم. مثل کسی که می‌داند در اتاق فقط خودی‌ها نیستند، یکی دو غریبه هم نشسته‌اند باید آبرو داری کرد و رعایت حال او را هم کرد. به این ترتیب ناخواسته دیگران را هم لحاظ می‌کردیم. اما وقتی فکر می‌کنیم همه همان را می‌خواهند و می‌طلبند که ما می‌خواهیم، و با همان زبانی سخن می‌گویند که ما می‌گوییم، لازم نمی‌دانیم به دیگران فکر کنیم. فکر می‌کنیم خواست ما خواست همگان است. من و دار و دسته اطرافم و بخشی از هوادارانم، کل ملت ایرانند. گویی در اتاق هیچ کس نیست همه خودی‌اند.

آگاهی یک ملت از شکاف‌های درونی‌اش، به سادگی انجام نمی‌پذیرد. همین فشارهای تبلیغاتی و پرده‌های حجاب ناشی از خودبینی‌های گروهی و جناحی، مانع از آن می‌شود که مردم به سادگی دریابند واقعاً شکاف‌های عمیقی در درون دارند. رویدادها و تجربه‌های جمعی در مقاطع مختلف سبب می‌شود باور مردم به یکپارچگی شان از دست برود و حقیقتاً باور کنند آنها چند پارچه‌اند. آنها در می‌یابند اگر یکپارچگی و یگانگی چیز خوبی باشد، تنها از طریق کاستن شکاف‌های درونی به نحو واقعی تحصیل خواهد شد. نه از طریق تولید فشارهای تبلیغاتی و نمایش‌های توخالی حاکی از وحدت.

ایدئولوژی اسلام سیاسی وقتی نظام برآمده از انقلاب سال پنجاه و هفت را سامان می‌داد، قدرت خود را از این مدعا می‌گرفت که یک تنه برآورنده همه مطالبات عمومی است: آزادی، عدالت، معنویت، توسعه، رفاه، استقلال و هر چیز دیگری که به ذهنتان برسد. آن ساختار ایدئولوژیک مدعی کل مطالبات و کل جمعیت مردم ایران بود.

دوم خرداد ماه سال هفتاد و شش، برای نخستین بار این تصویر یکپارچه را شکست. مردم ایران بیست سال است به رغم تبلیغات رسمی باور دارند دو شاخه و دو گروه‌اند گروهی فکر می‌کنند اسلامی که حاکمیت عرضه می‌کند، متضمن آزادی آنها در عرصه‌های مختلف نیست، و متقابلاً گروهی نیز بر این باورند که آزادی‌هایی که رقیب شان می‌خواهد متضمن اسلامیت و معنویت و فضای متشرعانه مطلوب آنها نیست. مردم بیست سال است از خود تصویری دو پاره دارند. عمق شکاف میان این دو پاره جمعیت، در اتفاقات سال هشتاد و هشت خود را نشان داد. هر چه یکی از اسلام و انقلاب و امامت و وفاداری و ارزش‌های انقلابی و شهادت و فداکاری و ایثار سخن می‌گوید دیگری از جامعه مدنی و آزادی‌های فردی، دموکراسی و پلورالیسم و سکولاریسم سخن می‌گوید.

حوادث این روزها، برای نخستین بار تصویر دو پاره را به یک تصویر سه پاره تبدیل کرد.

قطع نظر از این که مشارکت کنندگان ناآرامی‌های این روزها چه کسانی بودند، اغلب شعارها به منافع و خواست‌های طبقات فرودست ربط داشت. آنها نه دم از اسلام زدند  نه دموکراسی. آنها از فقر و فساد و گرسنگی و بیکاری سخن می‌گفتند. رسماً با هر دو جناح اصولگرا و اصلاح طلب مرزبندی کردند. کم و بیش هر دو جناح اصولگرا و اصلاح طلب نیز از آنها دوری گزیدند و از درآمیختن با آن پرهیز کردند. این سرآغاز تجربه ملی از یک شکاف سه گانه در درون خود بود.

 خشونت‌هایی که در صحنه اتفاق افتاد، و مرزگذاری‌هایی که همه با هم کردند، لاجرم تصویر یکپارچه از ما را به یک تصویر سه‌گانه شکسته است. همانطور که ایران پس از دوم خرداد هیچ گاه به تصویر یکپارچه دهه شصت بازنگشت، تصویر سه گانه امروز نیز دیگر به همان تصویر دوپاره پیشین بازنخواهد گشت.  ما امروز دریافته‌ایم که گروهی‌مان، بیشتر دلمشغول یک جامعه متشرع و معنوی‌اند حتی اگر خیلی عادلانه یا آزاد هم نباشد، گروهی‌مان، جانبدار یک جامعه آزاد، حتی اگر عادلانه، دینی و متشرعانه نباشد و گروهی‌مان، خواهان یک جامعه عادلانه حتی اگر تحقق آن مستلزم فقدان یک جامعه آزاد یا متشرعانه باشد. بدون تردید در همه تحولاتی که از این پس در ایران چهره بنمایاند، ما خود را با سه صدا و سه چهره بازخواهیم یافت. شاید در انتخابات بعدی، عملاً با نمایندگان سه جناح و نه دو جناح مواجه باشیم.

آیا این همه که گفتم، به این معناست که اصولاً تصویر یکپارچگی ملی  بی معنا و ناممکن است؟ بدون شک هر تصویری از یک مای یکپارچه در هر کجای عالم، یک تصویر دروغین است. اصولاً جامعه سیاسی با چندگانگی و کثرت قابل شناسایی است. اما تکلیف حس جمعی و ملی‌مان چه می‌شود؟ متفاوت  هستیم و چند صدا، با این همه قرار است با هم زندگی کنیم. نیازمند تصویری هستیم که یک خویشاوندی اقلی برایمان به ارمغان آورد. احساس وحدت ملی در حدی که این اقل را فراهم آورد چگونه در این تصویر شکسته ممکن است؟

روایت لیبرال اصولاً از همین اقل نیز هراسان است. چرا که می‌ترسد آن اقل به تدریج اکثری شود و دوباره بخواهد به جعل و دروغ، پرده بر شکاف‌های واقعی بکشاند. اما واقع این است که نفس تصدیق این گزاره که «ما سه پاره‌ایم»، هم از کثرت‌مان خبر می دهد و هم از وحدت‌مان. اسلام خواهان ما، از این حیث که اسلام‌شان به خودی خود دلالتی بر آزادی و عدالت ندارد، زخمی‌اند، آزادی خواهان ما، از این حیث که آزادی‌شان، با بستر دینی جامعه‌شان در تعارض می‌افتد و همچین با خواست عدالت برای فرودستان، زخمی‌اند و فرودستان نیز از این نقطه نظر که خواست‌شان برای عدالت همیشه با آن دوی دیگر همساز نیست، زخمی‌اند. آنها به ناچار با یکدیگر گفتگو می‌کنند، همراه با معارضه و رقابت، سازش و تعامل نیز می‌کنند، بده بستان می‌کنند، و گاه از نقطه نظر زخمی که بر پیکر دارند، دیگری را دوست‌ دارند. اگر بستری برای وحدت باشد، در نمایش های خیابانی نیست، در همین احساس زخمی است که در مقابل دیگری احساس می‌کنند. احساس زخم بر پیکر خود، به معنای شناسایی دیگری به منزله دیگری است که وجودش ضروری است. این شناسایی در عمل منجر به آن خواهد شد که در پی‌گیری یک جامعه دینی، نگران آزادی‌ها، تفاوت و مناسبات عادلانه هم باشیم، در پیگیری یک جامعه آزاد،  مقتضیات یک جامعه دینی و عادلانه را فراموش نکنیم و در پی گیری یک جامعه عادلانه اقل آزادی‌ها و مقتضیات یک جامعه دینی را فراموش نکنیم.

 همین ملاحظه اقلی دیگری، تامین کننده اقل احساس خویشاوندی و دوستی است. تامین کننده وحدتی که از قاعده می‌جوشد. 

اینجا خاورمیانه است

چیزی هست که جنبش‌های اخیر در سطح کشور را متمایز می‌کند: هسته اصلی و نیرومند آن گروه‌ها و طبقات فرودست، و افراد حاشیه اجتماعی و فرهنگی‌اند. شاید نخستین بار است که در این سطح گسترده و نیرومند، این طیف از نیروهای اجتماعی دست به اعتراض می‌زنند. پیشترها ظهور و بروز طبقات فرودست یا به شورش‌های بی نام و نشان و کوتاه مدت منحصر بود و یا با واسطه طبقات متوسط حامی امکان ظهور پیدا می‌کرد.  

واقع این است که طی دو سه دهه اخیر، آنها که خود را ارزشی و طرفدار اسلام و انقلاب خوانده‌اند، به نحوی ابزاری و ریاکارانه از فرودستان سوء استفاده کردند و آنها هم که در موضع مخالف و اپوزیسیون نشستند، به دلیل هژمونی ایدئولوژی نولیبرال، وجدانی آسوده از رنج و محرومیت محرومان این جامعه داشته‌اند. دمکراسی خواهی لیبرال، جامعه مدنی، حقوق بشر، آزادی‌های فرهنگی و اجتماعی و سکولاریسم آئین آنها بوده و آنچه این همه را به هم نزدیک می‌کند، فاصله گرفتن از وضعیت فرودستان و ماشین حاشیه ساز نظام سیاسی، بوروکراتیک و اقتصادی کشور است. در  نتیجه دهه‌هاست فرودستان هیچ سخنگو و نماینده و مدافع راستینی در میدان تنازعات بی پایان سیاسی در کشور نداشته‌اند.

در پرتو ریای اصولگرایان، و وجدان خفته اصلاح طلبان، وجدان اجتماعی در مقابل مظاهر دم افزون فساد و تبعیض و فقر و محرومیت طبقات فرودست، خوابیدن و سکوت آموخته است. در چنین شرایطی قابل درک است فرودستان یکباره در قامت یک جنبش اجتماعی ظهور کنند و چرت همه جناح‌های سیاسی را پاره کنند.  

اما واقع این است که این طبقات، خود فاقد قدرت بیانگری‌اند. قادر نیستند زبان گویای خواسته‌های خود باشند. آنها که این روزها می‌نویسند و اظهار نظر می‌کنند، به ندرت ممکن است در رنج این طبقات عملاً شریک باشند. بنابراین فاصله‌ای وجود دارد میان خاستگاه ظهور این جنبش، و خاستگاه بیان این جنبش. در این فاصله عمیق، هزاران نکته باریک‌تر از مو وجود دارد. اگر یک سامان ایدئولوژیک چپ وجود داشت، اگر نهادها و سندیکاها و احزابی وجود داشتند که سال‌ها دلمشغول تشکل، ساماندهی، تبلیغ و پیشبرد منافع این طبقات بودند، اینک جنبش فرودستان زبانی از آن خود داشت. اما امروز نباید از معضلاتی که فاصله میان امکان بیانگری جنبش و خود جنبش وجود دارد، به سادگی گذشت.

به نظرم دو سنخ از تحلیل تحولات این روزهای ایران وجود دارد. هر یک مساله و دلمشغولی خاص خود را دارد. باید به سخن هر دو گوش سپرد و امکانی برای ترکیب آن پیدا کرد. چرا که هر یک برای توجه دادن به امر مهمی، از امر مهم دیگری چشم می‌پوشد. در حالیکه به گمانم به هر دو باید توجه کرد.

سنخ نخست تحلیل‌ها، از طرف جریانات چپ عرضه می‌شود. آنها به حق جنبش فرودستان را پاس می‌دارند. راست می‌گویند حقیقتاً آنچه فرودستان می‌خواهند، اصیل‌ترین خواست سیاسی است. جامعه‌ای که به دلیل فساد دامنگستر بوروکراتیک، تبعیض و شکاف‌های طبقاتی، صورتی شبیه جنگل پیدا کرده، به هیچ روی یک جامعه انسانی نیست.  خواست فرودستان، بر هر خواست سیاسی اولویت دارد. چرا که در چنین وضعیتی، آزادی خواهی، اسلام خواهی، دفاع از اخلاق و معنویت، همه به اندازه هم ریاکارانه و دروغ است. جامعه فاقد عدالت، فقط یک جنگل است و خواست‌های آنچنانی در جنگل، فریبکاری فرادستان است. نیروهای چپ این فرصت را غنیمت شمرده‌اند و به همه جریانات سیاسی موجود حمله می‌کنند چرا که تصور می‌کنند در حال حاضر فرصتی به دست آمده تا اقدام به خلق یک قدرت تازه در عرصه تنازعات سیاسی ایران بکنند.  

همزمان سنخ دومی از تحلیل نیز وجود دارد. سنخ دوم، بیش از این که توجه خود را به مساله خاص طبقات فرودست متوجه کند، درکی تماماً سیاسی از ماجرا دارد. به نظر آنها، آنچه فعلاً اینجا و اکنون جریان دارد، مخاطره‌ای است که تداوم حیات سیاسی کشور را هدف گرفته است. به نظر آنها آنچه می‌بینیم، امکان منطبق شدن شکاف‌های طبقاتی با شکاف‌های قومی و مذهبی و سایر شکاف‌های اجتماعی و سیاسی است. بدون آنکه به دقت معلوم باشد فعال شدن همزمان این شکاف‌ها، و فروپاشی سیاسی در جامعه سرانجام به چه نتیجه‌ای خواهد رسید. آنها با مشاهده عدم انعطاف پذیری نظام سیاسی و فقدان یک آلترناتیو مطمئن، در هراس از هرج و مرج و فروپاشی‌اند. بخصوص که آشکارا، آمریکا و کشورهای منطقه دندان تیز کرده‌اند به پاره کردن تمامیت ارضی کشور.

گروه اول، در پاسخ به گروه دوم می‌گوید بی خود ترس و وحشت ایجاد نکنید. اینجا ایران است با همه کشورهای منطقه تفاوت دارد. با این ترس و وحشتی که تولید می‌کنید، فقط به سرکوب جنبش فرودستان مدد می‌رسانید. تا حدودی هم راست می‌گویند این تحلیل یک پشتوانه فکری برای سرکوب فرودستان فراهم می‌کند. این تحلیل کور است به رنج روزانه و لحظه به لحظه کسانی که گرسنه و بیکارند و خواستار اقل زندگی. اما گروه دوم نیز یادآور می‌شود اینجا جنبش فرودستان تمایزی ماهوی دارد با آنچه در کشورهای اروپایی جریان دارد یا هر کجایی که ساختار تثبیت شده‌ای هست و جنبش فرودستان مطالبات خود را در منظومه یک ساختار با دوام جستجو می‌کند. به هر حال آنچه در ایران جاری است، خیلی بیشتر به تحولات منطقه خاورمیانه شبیه است تا آنچه در اروپای غربی و شرقی جریان دارد. اینجا جنبش بهار عربی با خودسوزی یک فرودست آغاز شد. اما در فرجام کار، باید پاسخ دهیم از آنهمه خون و آتش که در منطقه جریان پیدا کرد، چه چیزی عاید فرودستان شد؟ باید پاسخ دهیم اصولاً چه کسی از آن جنبش‌ها منتفع شد؟

بپذیریم که در هر دو تحلیل سخن قابل شنیدنی هست و از هیچ کدام نمی‌توان به سادگی گذشت. باید در تحلیل خود نشان دهیم با سنخ سومی از تحلیل فاصله داریم: سنخی که اصولاً کینه جویانه از هر سنخ و صنفی از اعتراض قطع نظر از پیامد آن حمایت می‌کنند. البته آنها که کینه در سینه انبار کرده‌اند حق دارند. نظام سیاسی دهه‌هاست با ماشین تولید حاشیه خود، انبارهای کینه ساخته است. اما تحلیل مسئولانه باید چشم به آینده و پیامد عمل داشته باشد. قابل درک است که کینه جویان کینه ورزی کنند، اما اجازه ندهیم کینه امکان تحلیل مسئولانه را از ما برباید.

آن کس که مدافع فرودستان است، به کسی که از مخاطره حفظ تمامیت ارضی سخن می‌گوید، به دید تنفر نگاه می‌کند. اظهار می‌کند علم کردن مخاطره تمامیت ارضی صرفاً مستمسکی برای سرکوب فرودستان است. آنها که با خود صادق و صریح‌اند، می‌گویند اگر ظلم و تبعیض برداشتنی نیست، بگذار بپاشد به درک که فروپاشید. اما باید پاسخ دهد که اگر فروبپاشد چه چیزی عاید فرودستان خواهد شد؟ آنها که این همه صادق و صریح نیستند، می‌گویند چیزی نمی‌شود نگران نباش. آنکس که دلنگران تمامیت ارضی و مخاطرات بین‌المللی و منطقه‌ای است، می‌گوید فرودستان باید فی الحال خواسته های خود با اعتراض و خشونت بیان نکنند. فعلا به دلیل خطرهای موجود از طرق مسالمت آمیز وارد عمل شوند. آنها هم باید پاسخ دهند واقعاً چقدر در این کشور امکان پیشبرد مسالمت آمیز خواسته‌ها بخصوص برای طبقات فرودست وجود دارد؟  

هیچ کدام را نمی‌توان به دیگری تعلیق کرد. اما این دشواری نظری، منجر به یک بحران عملی شده است. سرکوب جنبش فرودستان به نام حفظ نظم و تمامیت ارضی کشور، جامعه را بیش از همیشه آبستن بحران‌های بزرگ‌تر بعدی خواهد کرد. دل سپردن به جنبش و حمایت تام و تمام از آن کردن، و یاری کردن به آن برای مقاومت بیشتر در مقابل سرکوب، معلوم نیست سر از چه ناکجا آباد خطرناکی درآورد.

معلوم است راه برون رفت در دست نظام سیاسی است. نظامی که متاسفانه بیش از هر چیز آموخته عقب ننشیند، بایستد و نشان دهد که هر کس که علیه اوست، بر فناست. کاش فوراً برنامه‌های عملی و مشخص خود را برای بهبود وضعیت فرودستان اعلام کند. اعلام نرخ رشد اقتصادی کشور توسط رئیس جمهور، نشان می‌دهد که اصولاً الگوی عمل و زبان گفتگو در این موقعیت‌ها برای آقایان ناشناخته است. دست کم به دلیل مصالح سیاسی هم که شده، از الگوی عمل متعارف شده در حوزه اقتصاد کشور، عقب بنشیند.

اما همزمان صحنه سیاسی کشور نیازمند سخن تازه‌ای است. روشنفکران ما بیشتر آموخته‌اند، از زاویه صاحبان منافع برتر و نیازهای ثانویه طبقات برخوردار سخن بگویند. این الگوی عادت شده فکر و سخن، جامعه ایرانی را با بحران امروز مواجه کرده است. فرودستان اگر با یک نظام مفهومی و زبانی حمایت نشوند، به ابزار توطئه جناح‌های سیاسی موجود یا هیزم آتش توطئه‌های بزرگ تر منطقه‌ای و بین‌المللی تبدیل خواهند شد. باید واقعاً امکان پذیر باشد که فرودستان با اعتراض‌های خود، چیزی به دست آورند که به آنها مربوط است. رویدادهای امروز زنگ خطری است برای همه اصحاب فکر و قلم و سخن. اگر آزمون امروز آنها را به بازاندیشی وادار نکند، برای همیشه باید بساط خود را جمع کنند و به امور خصوصی بپردازند.